Bánh Đa Nem Thổ Hà: Từ sản vật xuất khẩu đến nỗi lo mai một

Bánh đa nem Thổ Hà

Đến với làng Thổ Hà, bất kỳ ai cũng có thể cảm nhận rõ sự vất vả và tâm huyết của những người dân nơi đây, những người đã gắn bó cuộc đời mình với nghề truyền thống. Làng Thổ Hà, nay thuộc phường Vân Hà sau khi sáp nhập từ thị xã Việt Yên cũ, là nơi nghề làm bánh đa nem đã tồn tại hàng trăm năm.

Sản phẩm của làng nghề này không chỉ gắn liền với sự sáng tạo mà còn với bàn tay khéo léo và kỹ thuật sản xuất được lưu truyền từ đời này qua đời khác. Để tạo nên những chiếc bánh đa nem thơm ngon, dẻo dai, người thợ phải thực hiện nhiều công đoạn tỉ mỉ, đòi hỏi sự kiên nhẫn và kinh nghiệm.

Quy trình bắt đầu từ việc chọn loại gạo tẻ ngon, vo sạch và ngâm kỹ trong nước pha muối theo tỷ lệ nhất định, sau đó xay nhuyễn thành bột. Bột được tráng thành lớp mỏng trên khuôn, hấp chín rồi phơi trên giàn tre để khô. Công đoạn phơi bánh được xem là một trong những bí quyết quyết định độ dẻo dai và thơm ngon của sản phẩm. Bánh đa nem Thổ Hà đã trở thành sản vật nổi tiếng gần xa, được tiêu thụ rộng khắp cả nước và thậm chí xuất khẩu. Sự tồn tại và phát triển của nghề thủ công truyền thống này, kết hợp với hệ thống di tích tiêu biểu như đình, chùa và từ chỉ Thổ Hà, đã tạo ra nhiều tiềm năng để phát triển du lịch cho vùng đất này. Những năm gần đây, nhiều hộ dân đã kết hợp làm bánh với việc đón khách du lịch, cho phép du khách trải nghiệm tráng bánh và phơi bánh, tạo nên nét riêng có của làng nghề Kinh Bắc.

Khoảng 80% hộ dân tại làng Thổ Hà gắn bó với nghề làm bánh đa và bánh đa nem. Trước đây, làng nghề này xay bột, tráng bánh và thực hiện các công đoạn làm bánh thủ công, kể từ năm 2005 người dân nơi đây đã chuyển sang tráng bánh đa nem bằng máy . Trong làng, không còn nhà nào tráng bánh thủ công nữa. Tuy nhiên, máy móc cũng chỉ đỡ được một phần sức người. Máy tráng bánh của gia đình bác Định (làng Thổ Hà) trông đơn giản, như một loại máy tự chế, chia làm hai phần chính: phần đựng bột và phần đặt phên. Phần bột bánh chảy xuống chiếc phên dài, mỏng dính, màu trắng đục. Những chiếc phên được xếp chồng lên nhau, tựa vào một cái cột. Cứ khoảng 15 phên một lần, lại có người bê ra ngoài sân, ngoài dốc, dựng từng chiếc lên phơi.

Bác Định kể rằng bác đã biết đến nghề làm bánh đa nem từ những năm 70, khi bố mẹ của bác vẫn còn tự tay tráng từng chiếc bánh, rồi ngồi tỉ mỉ làm cho bánh thật tròn. Bác bắt đầu vừa học vừa làm từ lúc đó, đến hay đã được hơn 40 năm. Nhìn những phên bánh đa nem, bác mỉm cười nói: "Nguyên liệu làm bánh nem từ bao năm nay vẫn thế, chỉ có bột gạo và muối ăn, không có bất kì chất phụ gia nào. Người ta hay hỏi tại sao bánh nem Thổ Hà để một, hai tháng đã mốc, thì bởi làm gì có chất bảo quản đâu". Theo lời bác Định, thời tiết có gió đẹp nhất để phơi bánh là gió heo may, vào khoảng tháng 10. 

Men theo những con ngõ thẳng, dài, sâu hun hút và nhỏ tí xíu, người ta thấy những chiếc phên tre được xếp đầy những phên bánh đa, bánh đa nem. Chúng còn được phơi trên mái nhà, trong sân nhà, trên những con dốc thoải và sân đình, sân chùa nữa. Những phên bánh đa bằng nhau, đều tăm tắp, trải dài.

Dù làm nghề vất vả là thế, nhưng bao năm nay bánh đa và bánh đa nem Thổ Hà vẫn giữ nguyên một mức giá. Một người dân địa phương chia sẻ: "Giờ chúng tôi lấy công làm lãi, đủ ăn đủ tiêu qua ngày chứ không dư dả gì nữa. Nghề này chục năm trở lại đây bị bão hòa rồi, muốn tăng giá cũng không được."

Quy luật cạnh tranh của thị trường ngày càng trở nên khốc liệt. Những làng nghề truyền thống như Thổ Hà gặp nhiều khó khăn hơn. Việc truyền nghề và lợi nhuận thu được vẫn luôn là một trăn trở.

Dẫu được người dân gìn giữ nhưng nghề làm bánh đa nem Thổ Hà cũng đang đối mặt với nhiều thách thức. Một trong những vấn đề lớn nhất là việc giữ gìn bí quyết gia truyền. Nhiều gia đình trẻ không muốn theo nghề vì công việc vất vả, thu nhập bấp bênh. Nguy cơ mai một nghề truyền thống là điều khiến nhiều người lo ngại. Bên cạnh đó, sự xuất hiện của các loại bánh đa nem công nghiệp với giá thành rẻ hơn cũng khiến cho bánh đa nem Thổ Hà gặp nhiều khó khăn trong việc cạnh tranh. Tuy vậy, bánh đa nem Thổ Hà vẫn là niềm tự hào của người dân nơi đây, khi chính những sản phẩm từ đôi bàn tay của họ đã đi ra thế giới. Bánh đa nem Thổ Hà được xuất khẩu sang một số nước như Hàn Quốc, Nhật Bản và châu Âu. Sản phẩm này được ưa chuộng nhờ chất lượng bánh mềm, dai, không bị nát khi ngâm nước, và có hương vị đặc trưng của gạo tẻ.

Trước những khó khăn và nỗi lo mai một của làng nghề, Thổ Hà vẫn giữ vững bản sắc, với những con người cần mẫn và hệ thống di sản văn hóa phong phú. Nghề làm bánh đa nem không chỉ là nguồn sống mà còn là di sản của địa phương cần được bảo tồn, đặc biệt khi nó đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể vùng Kinh Bắc. Sự kết hợp giữa nghề thủ công và du lịch có thể là chìa khóa để nghề này tiếp tục phát triển trong tương lai.