Biochar - "chìa khóa" giảm phát thải và phát triển nông nghiệp tuần hoàn

Theo khảo sát của Viện Tăng trưởng Xanh Toàn cầu (GGGI), mỗi năm, Việt Nam tạo ra khoảng 156,8 triệu tấn phụ phẩm nông nghiệp, bao gồm rơm rạ, thân cây ngô, vỏ cà phê, bã sắn, trấu, lá mía… Nhưng trong năm 2024, chỉ 24,8% lượng phụ phẩm này được tận dụng hiệu quả, phần lớn còn lại bị bỏ phí, đốt ngoài đồng hoặc phân hủy không kiểm soát, gây ô nhiễm không khí và phát thải khí nhà kính đáng kể.

Tại vùng Đồng bằng sông Cửu Long - vựa lúa lớn nhất cả nước, mỗi năm tạo ra khoảng 7 triệu tấn rơm sau vụ Đông Xuân. Trong đó, gần 70% bị đốt ngoài đồng để “làm sạch ruộng”, gây phát thải trực tiếp methane và các khí độc hại, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng và mục tiêu giảm phát thải của quốc gia.

Đáng chú ý, các loại phụ phẩm này lại là nguồn tài nguyên sinh khối dồi dào, có thể phục vụ cho sản xuất năng lượng tái tạo, vật liệu sinh học, phân bón hữu cơ, hoặc tái chế thành biochar (than sinh học) - một giải pháp vừa cải tạo đất, vừa giữ carbon trong đất lâu dài.

Than sinh học (biochar) là một loại vật liệu carbon thu được bằng cách đốt phụ phẩm nông nghiệp như rơm rạ, trấu, vỏ cà phê, lõi ngô... trong điều kiện yếm khí (ít hoặc không có oxy). Quá trình này gọi là nhiệt phân, tạo ra một loại than giàu carbon, có cấu trúc xốp và rất bền trong đất.

Tại hội nghị tham vấn Dự thảo Đề án sản xuất trồng trọt giảm phát thải giai đoạn 2025 - 2035, TS Đỗ Thị Hương, cán bộ Nông nghiệp bền vững của Viện Tăng trưởng xanh toàn cầu (GGGI) Việt Nam chia sẻ, than sinh học (biochar) có nhiều lợi ích như: Cải thiện cấu trúc và độ màu mỡ của đất, giúp giữ ẩm, giữ dinh dưỡng tốt hơn; tăng hiệu quả sử dụng phân bón, giảm thất thoát phân bón ra môi trường; giảm phát thải khí nhà kính (đặc biệt là CO₂, CH₄ và N₂O) nhờ khả năng cố định carbon trong đất có thể lên đến hàng trăm năm.

Cũng theo TS Đỗ Thị Hương, giá bán dao động biochar từ 2-12 triệu đồng/tấn, tổng giá trị thị trường trong nước chỉ khoảng 1.200 tỉ đồng/năm. Tại Việt Nam, tiềm năng tín chỉ carbon từ biochar rất lớn, song hiện vẫn chưa có cơ chế công nhận và trao đổi chính thức. 

GGGI cảnh báo rằng: Nếu không sớm xây dựng hướng dẫn MRV (đo lường - báo cáo - thẩm định) và đưa biochar vào khung thị trường carbon nội địa, Việt Nam sẽ bỏ lỡ cơ hội lớn từ thị trường tín chỉ carbon tự nguyện đang phát triển nhanh.

Để khai thác hiệu quả phụ phẩm nông nghiệp theo hướng bền vững, các chuyên gia tại GGGI Việt Nam khuyến nghị cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp từ thể chế, kỹ thuật đến thị trường.

Trước hết, Việt Nam cần tạo điều kiện thuận lợi cho đầu tư và phát triển sản xuất than sinh học (biochar) thông qua việc ban hành các quy định rõ ràng, xây dựng hệ thống MRV (đo lường, báo cáo, thẩm định) và cơ chế tín chỉ carbon. Điều này sẽ giúp tích hợp biochar vào các mô hình canh tác phát thải thấp, đồng thời giảm thiểu tình trạng đốt phụ phẩm ngoài đồng và cải tạo đất nông nghiệp.

Song song đó, việc triển khai các mô hình thí điểm đóng vai trò then chốt để chứng minh tính khả thi và hiệu quả của biochar. Các mô hình nên được ưu tiên thực hiện tại những khu vực có nguồn phụ phẩm dồi dào, hạ tầng cơ bản phù hợp, đồng thời kết hợp công nghệ nhiệt phân quy mô nhỏ và mô hình hợp tác xã, chuỗi giá trị tuần hoàn.

Việc phối hợp với các nhà đầu tư quốc tế không chỉ giúp kiểm chứng hiệu quả kỹ thuật, mà còn mở ra khả năng huy động tài chính xanh. Những bài học rút ra từ mô hình thí điểm sẽ là cơ sở quan trọng để giảm thiểu rủi ro khi nhân rộng và thu hút khu vực tư nhân tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị biochar.

Cuối cùng, để thúc đẩy hệ sinh thái biochar phát triển bền vững, cần hỗ trợ xây dựng thị trường và định vị than sinh học như một đầu vào quan trọng cho nông nghiệp hữu cơ, tuần hoàn và phát thải thấp. Điều quan trọng là phải chứng minh được lợi ích kinh tế cụ thể cho nông dân và doanh nghiệp vừa và nhỏ – từ việc tăng năng suất, cải tạo đất cho đến cơ hội thu nhập bổ sung từ tín chỉ carbon. Việc thành lập các trung tâm trình diễn tại vùng sản xuất trọng điểm cũng được khuyến nghị nhằm đào tạo, chuyển giao công nghệ và kết nối đầu tư một cách hiệu quả.