Cần Thơ: Quản lý Cát bền vững ở ĐBSCL và giải pháp cho tình trạng khan hiếm cát

Vùng ĐBSCL là một trong những khu vực kinh tế trọng điểm của Việt Nam, đặc biệt nơi đây còn là trung tâm của sản xuất nông nghiệp với dân số khoảng 18 triệu người. Đây là trung tâm sản xuất nông nghiệp lớn, đóng góp 31,37% GDP ngành nông nghiệp, 50% sản lượng lúa, 65% sản lượng nuôi trồng thủy sản, 70% sản lượng trái cây, 95% lượng gạo xuất khẩu và 60% sản lượng cá xuất khẩu. 

Tuy nhiên, ĐBSCL cũng là một trong những khu vực bị tác động mạnh mẽ nhất do biến đổi khí hậu (BĐKH), là một trong ba đồng bằng trên thế giới dễ bị tổn thương nhất trước hiện tượng mực nước biển dâng. Các hiện tượng cực đoan như hạn hán, xâm nhập mặn, xói mòn, sụt lún, sạt lở… đang không ngừng gia tăng tại ĐBSCL. Ngoài ra, tình trạng khai thác cát quá mức đã làm cho những tác động của BĐKH và nước biển dâng trở nên trầm trọng hơn. Đặc biệt là việc đối mặt với sạt lở bờ sông, ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống, sản xuất của người dân đồng bằng.

Do đó, việc quản lý khai thác cát sỏi lòng sông một cách hiệu quả và bền vững cần những giải pháp căn cơ và lâu dài. Trong đó, công tác truyền thông, những phản ánh kịp thời, sâu sắc về tình trạng khai thác cát không bền vững ở ĐBSCL của đội ngũ phóng viên thuộc các cơ quan báo chí đóng vai trò vô cùng quan trọng.

Phát biểu tại tọa đàm, Nhà báo Nguyễn Ngọc Thắng, Trưởng Văn phòng đại diện Báo Nông nghiệp Việt Nam tại khu vực ĐBSCL cho biết, mục đích của buổi tọa đàm này mong muốn được lắng nghe, chia sẻ những vấn đề báo chí đang quan tâm liên quan đến công tác quản lý tài nguyên cát vùng ĐBSCL cũng như những hiến kế để công tác khai thác cát của vùng ĐBSCL trở nên bền vững hơn. 

Đặc biệt là sự đóng góp rất quý báu của các nhà quản lý, chuyên gia và phóng viên, nhà báo trong lĩnh vực truyền thông về biến đổi khí hậu trong thời gian qua. Bên cạnh đó, truyền thông để tăng cường nhận thức của cộng đồng và các cơ quan ra quyết định về tác động của việc khai thác cát không bền vững đã làm gia tăng thiên tai cho khu vực ĐBSCL.

Qua việc truyền thông đó, thúc đẩy việc tìm kiếm các nguồn vật liệu thay thế cát sỏi trong lĩnh vực xây dựng. "Chúng tôi tin tưởng rằng tọa đàm giúp các nhà chuyên gia, nhà quản lý và các nhà báo có dịp ngồi lại với nhau, cùng nhau thảo luận, đưa ra những ý kiến, chia sẻ, trao đổi thẳng thắn để việc quản lý và khai thác cát ở vùng ĐBSCL nói riêng cũng như cả nước nói chung trở nên bền vững hơn", ông Thắng nhấn mạnh.

Thời gian qua, WWF Việt Nam đã triển khai Dự án "Giảm thiểu tác động BĐKH và phòng, chống thiên tai thông qua sự tham gia của khối công - tư trong khai thác cát bền vững vùng ÐBSCL" (gọi tắt là Dự án quản lý Cát Bền vững). Dự án được thực hiện từ tháng 7/2019 đến tháng 5/2024 nhằm góp phần duy trì các chức năng sinh thái quan trọng và giảm thiểu rủi ro về kinh tế - xã hội do BĐKH ở ÐBSCL. 

Một trong những mục tiêu đầu ra của dự án là tăng cường nhận thức của cộng đồng và các cơ quan ra quyết định về tác động của việc khai thác cát không bền vững, làm gia tăng thiên tai cho khu vực. Từ đó thúc đẩy việc tìm kiếm các nguồn vật liệu thay thế cát sỏi trong lĩnh vực xây dựng. Hiện tại dự án đã hoàn thành các hoạt động khảo sát đo đạc trên hiện trường của hai gói công việc chính là gói Ngân hàng Cát và gói Kế hoạch Duy trì hình thái sông.

Hiện lưu vực sông Mekong đóng góp lượng trầm tích cho vùng ÐBSCL với tỷ lệ bồi tụ trung bình hằng năm từ 0,3-1,8mm… Lượng trầm tích đổ về đóng vai trò quan trọng trong việc chống lại sự sụt lún, sạt lở, xâm nhập mặn... và là nguồn duy trì, nuôi dưỡng đồng bằng. Tuy nhiên, các nghiên cứu của các chuyên gia thời gian qua cho thấy, lượng phù sa, bùn cát của sông Mekong đã giảm khoảng 50%, từ 160 triệu tấn vào năm 1992 xuống còn 75 triệu tấn năm 2014. 

Theo báo cáo của Ủy hội sông Mekong công bố năm 2018, tổng lượng trầm tích (bao gồm cát) đổ về sông Tiền và sông Hậu đang ngày càng giảm dần và dự kiến chỉ còn khoảng 4,5 triệu tấn trầm tích vào năm 2040. Nguyên nhân là do hàng loạt thủy điện được xây dựng trên thượng nguồn. Bên cạnh đó, độ sâu của sông Tiền và sông Hậu năm 2008 đã tăng thêm 1,3 mét so với thời điểm năm 1998, tương đương 90 đến 110 triệu m³ trầm tích bị giảm đi từ lòng sông. Nhưng từ năm 2008 đến 2016 độ sâu của sông Tiền và sông Hậu diễn ra nhanh hơn, trung bình sâu thêm 3-7 mét. Điều này cho thấy trầm tích đang bị lấy đi khỏi lòng sông ngày càng nhiều so với giai đoạn 1998-2008.

Đáng báo động là khoảng 66% đường bờ biển trên toàn ĐBSCL đang có nguy cơ sạt lở. Tình trạng sạt lở bờ sông Tiền, sông Hậu ở ĐBSCL ngày càng nghiêm trọng, gia tăng cả về tần suất và quy mô. 

Ảnh hưởng của sạt lở hiển nhiên trong chúng ta đều đã nhận thấy rất rõ và chắc hẳn mọi người cũng chưa quên đợt sạt lở kinh hoàng tại sông Vàm Nao, đoạn đi qua xã Mỹ Hội Đông, huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang xảy ra vào tháng 4/2017, đến nay vẫn còn là nỗi ám ảnh đối với người dân và niềm đau đáu của các ngành chức năng, chuyên gia, nhà khoa học và cả đội ngũ những người làm báo, mong muốn tìm một giải pháp phòng chống lại sạt lở và con đường đó phải là "quản lý cát bền vững".