Đền Sóc Lang – Di sản Hán Nôm quý báu và biểu tượng tín ngưỡng bản địa

1. Một vùng đất cổ tích và đậm đặc tín ngưỡng

Vùng đất này vốn thuộc xã Đông Nhuế xưa, tổng Xuân Vũ, phủ Kiến Xương, trấn Sơn Nam Hạ – một địa bàn có lịch sử lâu đời, được ghi lại trong nhiều thư tịch cổ như Đồng Khánh địa dư chí, Các trấn tổng xã danh bị lãm và Thần tích xã Đông Nhuế. Sự liên kết giữa địa danh, tín ngưỡng và thần tích tạo nên một chỉnh thể di sản văn hóa đặc trưng mang đậm bản sắc vùng châu thổ Bắc Bộ.

2. Di sản Hán Nôm – những minh chứng quý báu của tín ngưỡng và lịch sử

Điều đặc biệt làm nên giá trị nổi bật của Đền Sóc Lang không chỉ nằm ở truyền tích thần kỳ hay cảnh quan linh thiêng, mà còn ở kho tư liệu Hán Nôm phong phú còn được bảo tồn nguyên vẹn tại đền và tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm (Hà Nội). Tư liệu tại đền hiện nay bao gồm:

15 đạo sắc phong của các triều Lê và Nguyễn, ban phong cho vị thần được thờ tại đền (trong đó có các sắc niên hiệu Vĩnh Hựu, Cảnh Hưng, Chiêu Thống, Thành Thái, Khải Định, Bảo Đại…).

Bài vị, hoành phi, đại tự, câu đối, cuốn thư viết bằng chữ Hán, có niên đại cụ thể và tên người cung tiến – thể hiện nét văn hóa thờ tự truyền thống kết hợp yếu tố triều đình và cộng đồng.

Thần tích và bản sao Thần sắc còn lưu tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, với mã hiệu rõ ràng, ghi chép đầy đủ về lai lịch, công trạng và quá trình hiển thánh của thần.

Đây là những tư liệu vừa có giá trị văn bản học, vừa là chứng tích tín ngưỡng dân gian. Chúng phản ánh cách nhà nước phong kiến công nhận và hợp thức hóa các tín ngưỡng dân gian thông qua sắc phong; đồng thời cho thấy trình độ văn hóa, tinh thần sùng đạo và ý thức lưu giữ văn hóa của cộng đồng cư dân địa phương.

3. Từ “An Cốc Hải Khẩu” đến “Tản Viên – Tam Đảo”: Thần linh bản địa và biểu tượng vũ trụ

Theo thần tích, vị thần được thờ tại đền vốn là thần tiên trên trời, được lệnh Thượng Đế giáng thế để “hành đạo thay trời”. Trước khi hạ phàm tại vùng Đông Nhuế, thần đã du ngoạn núi Tam Đảo – nơi Tản Viên Sơn thánh ngự. Sau đó, ngài nhập vào một cây đàn hương (loại gỗ thơm linh thiêng), trôi dạt trên sông Hưng, được ông lão đánh cá họ Mai vớt được và lập đền thờ phụng.

Sự tích này cho thấy sự hòa quyện giữa yếu tố thiên thần – nhiên thần – nhân thần trong văn hóa tín ngưỡng Việt Nam. Ngài là hiện thân của tinh khí núi rừng (Tam Đảo – Tản Viên), hội tụ qua gỗ đàn hương, được dân làng tôn kính như đấng cứu thế, giúp dân đánh giặc, trị nạn, phù hộ mùa màng.

Câu đối, hoành phi, đại tự trong đền thường sử dụng các từ như: “Thiên thượng hiển thánh”, “Tản lĩnh chính khí”, “Giang tâm hiển thánh”, “Long đôi tú khí”, cho thấy triết lý vũ trụ hài hòa: thiên – địa – nhân quy tụ, tạo thành không gian thiêng nơi con người có thể giao cảm với thần linh.

4. Tư liệu văn bản học có giá trị nghiên cứu – bảo tồn – giáo dục

Xét dưới góc độ Hán Nôm học, hệ thống văn bản tại đền Sóc Lang là một trường hợp nghiên cứu điển hình về sắc phong – thần tích – văn khắc, rất phù hợp để: Nghiên cứu so sánh hình thức – ngôn ngữ – mỹ tự giữa các sắc phong triều Lê và triều Nguyễn; Khảo sát mối quan hệ giữa thần tích – địa danh – văn hóa thờ tự tại một đơn vị làng xã; Phục dựng lễ hội truyền thống dựa trên nội dung văn bản cổ, kết hợp du lịch văn hóa tâm linh.

Mặt khác, việc bảo tồn các đạo sắc và văn bản gốc có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng hồ sơ xếp hạng di tích cấp tỉnh hoặc cấp quốc gia, cũng như làm tài liệu giảng dạy lịch sử – văn hóa địa phương trong nhà trường.

Đền Sóc Lang không chỉ là một ngôi đền linh thiêng tiêu biểu của vùng đồng bằng Bắc Bộ, mà còn là một “bảo tàng sống” của di sản Hán Nôm, nơi lưu giữ các giá trị văn hóa – lịch sử – tâm linh được kết tinh qua nhiều thế kỷ. Những bài vị, câu đối, sắc phong… vẫn âm thầm kể lại câu chuyện của một cộng đồng biết gìn giữ cội nguồn, biết tôn vinh điều thiêng liêng từ đất – trời – người. Việc bảo tồn, nghiên cứu và phát huy giá trị di sản Đền Sóc Lang không chỉ là việc của riêng một làng, một xã – mà là công việc chung của cả cộng đồng những người trân trọng văn hóa dân tộc.