Độc đáo Tháp Bà Ponagar - Kho báu văn hóa vừa được xếp hạng đặc biệt

Tọa lạc trên đồi Cù Lao, bên dòng sông Cái, cách trung tâm thành phố Nha Trang khoảng 2km về phía Bắc, Tháp Bà Ponagar được xem là báu vật kiến trúc - nghệ thuật - tín ngưỡng của người Chăm. Theo các nhà nghiên cứu, công trình được xây dựng từ thế kỷ VIII đến XIII, là thời kỳ rực rỡ của vương quốc Chăm Pa dưới ảnh hưởng sâu đậm của Ấn Độ giáo.

Quần thể di tích gồm ba tầng, chia thành ba khu vực chính: khu Tháp cổng (nay không còn), khu Mandapa (tiền đình) và khu tháp chính thờ. Khu Mandapa nổi bật với 10 cột lớn bên trong và 12 cột nhỏ hình bát giác bên ngoài, là nơi chuẩn bị lễ vật và tổ chức nghi lễ trước khi dâng lên Nữ thần. Khu tháp chính có bốn tòa tháp, trong đó Tháp Chính cao khoảng 23m, thờ Nữ thần Ponagar - còn gọi là Thiên Y Thánh Mẫu hay Thiên Y A Na, người được tôn là "mẹ xứ sở" theo tín ngưỡng Chăm và Việt.

Toàn bộ tháp được xây dựng bằng gạch nung với kỹ thuật gắn kết đặc biệt, không sử dụng vữa nhưng vẫn bền vững suốt hơn một thiên niên kỷ. Trang trí tháp là hàng loạt phù điêu, tượng đá khắc họa thần Shiva, các tiên nữ Apsara, linh vật sư tử, voi, chim thần Garuda,… tất cả đều mang đậm phong cách nghệ thuật Chăm Pa - một nền văn minh từng hưng thịnh dọc duyên hải miền Trung.

Tượng Nữ thần Ponagar bằng đá sa thạch được đánh giá là một kiệt tác điêu khắc cổ, thể hiện vẻ đẹp hài hòa giữa sự linh thiêng và nhân văn, giữa quyền uy và mẫu tử. Di tích hiện còn lưu giữ 28 bia ký bằng tiếng Phạn và chữ Chăm cổ, cùng 14 sắc phong từ thời phong kiến, ghi lại những sự kiện, nghi thức và tín ngưỡng gắn liền với tháp qua nhiều thế kỷ.

Không chỉ là một di tích kiến trúc - nghệ thuật, Tháp Bà Ponagar còn là trung tâm tín ngưỡng dân gian của người Chăm và người Việt vùng Nam Trung Bộ. Từ thế kỷ XVII, tín ngưỡng thờ Thiên Y A Na đã hòa nhập vào đời sống tâm linh người Việt, trở thành một trong Tứ bất tử của tín ngưỡng dân gian.

Hằng năm, từ ngày 21-23 tháng 3 âm lịch, lễ hội Tháp Bà Ponagar được tổ chức trọng thể với các nghi lễ truyền thống như lễ thay y, lễ cầu an, múa bóng, hát văn… thu hút hàng chục nghìn người hành hương và du khách thập phương. Đây là một trong những lễ hội văn hóa phi vật thể quốc gia tiêu biểu, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Chăm - Việt.

Tháp Bà Ponagar hiện đón khoảng 160.000 lượt khách mỗi năm, trong đó có nhiều đoàn khách quốc tế. Trung bình mỗi ngày có từ 4.000 đến 5.000 lượt khách tham quan, tìm hiểu về kiến trúc, tín ngưỡng và nghệ thuật Chăm cổ. UBND tỉnh Khánh Hòa cũng đã và đang triển khai nhiều hoạt động gìn giữ, tôn tạo và quảng bá di tích, gắn kết với phát triển du lịch bền vững.

Cùng với việc công bố quyết định xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt cho Tháp Bà Ponagar, nghề chế biến trầm hương - một nghề truyền thống gắn liền với đời sống văn hóa người dân Khánh Hòa cũng được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là sự ghi nhận xứng đáng, đồng thời mở ra cơ hội để Khánh Hòa tiếp tục bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa độc đáo của địa phương.

Phát biểu tại buổi lễ, ông Nguyễn Tấn Tuân - Chủ tịch UBND tỉnh Khánh Hòa - nhấn mạnh: "Tháp Bà Ponagar là biểu tượng của sự giao thoa văn hóa Chăm - Việt, là minh chứng sống động cho sự kế thừa và phát triển văn hóa dân tộc. Việc được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt không chỉ là niềm tự hào của người dân Khánh Hòa mà còn là trách nhiệm trong việc bảo tồn và giới thiệu giá trị di sản tới thế hệ mai sau và bạn bè quốc tế".

Tháp Bà Ponagar - sau hơn nghìn năm tồn tại vẫn sừng sững giữa trời Nha Trang, như một điểm hẹn của lịch sử, của nghệ thuật và tâm linh. Việc vinh danh công trình này là di tích quốc gia đặc biệt không chỉ làm phong phú thêm danh mục di sản Việt Nam mà còn góp phần khẳng định vai trò của di sản văn hóa trong xây dựng bản sắc, phát triển du lịch và lan tỏa những giá trị trường tồn.