Đôi điều về văn hóa làng xã và văn minh đô thị trong giai đoạn mới

Tôi rất vui và nhận lời anh, nhưng không biết bắt đầu từ đâu đành đem câu chuyện này trao đổi với anh Nguyễn Xuân Phi, nguyên Bí thư Thành ủy thành phố Thanh Hóa, người có nhiều trăn trở, có nhiều đóng góp vào "văn minh đô thị", người có nhiều đóng góp để Chỉ thị 01 về xây dựng "Đô thị văn minh, công dân thân thiện" ra đời. Anh nói: Để hiểu sâu hơn về nội dung này thì nên gặp anh Lê Anh Tuấn, Phó Bí thư Thường trực Thành ủy Thanh Hóa. Theo anh Phi, anh Tuấn là người đã chỉ đạo, khơi dậy niềm tự hào, khát vọng xây dựng văn hóa làng xã và văn minh đô thị "Sáng, xanh, sạch, đẹp". Tôi lập tức đặt vấn đề và được anh vui vẻ nhận lời tiếp vào một buổi sáng trung tuần tháng ba, nhưng rồi vì bận họp đột xuất nên anh đành giao lại cho lãnh đạo Phòng Văn hóa & Thông tin thành phố.

Nghiền ngẫm báo cáo, với 5 năm thực hiện Chỉ thị trên được xem như "sợi chỉ đỏ" của Thành ủy. Trong đó, đô thị hóa là xu hướng tất yếu của một xã hội phát triển, và gắn liền với quá trình đô thị hóa là sự ra đời của những yếu tố, những giá trị văn hóa mới giúp con người có khả năng làm chủ không gian sinh tồn mới. Việc phát triển toàn diện, bền vững nông nghiệp, nông thôn và nông dân trong quá trình đô thị hóa với nông thôn… đặc biệt là Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng NTM vẫn còn tồn tại những tệ nạn xã hội và cách kế thừa "gạn đục khơi trong" nó như thế nào là cả một bài toán khó.

Có ý kiến cho rằng, văn minh đô thị đã dần phá vỡ hoặc triệt tiêu một số giá trị tích cực vốn đã tồn tại từ lâu đời, vốn là niềm tự hào của văn hóa - văn minh làng xã như: Các giá trị cộng đồng, các quan hệ và tình làng nghĩa xóm, thái độ lao động. Từ thái độ lao động, các biểu hiện tiêu cực xảy ra ở các làng xã được dư luận, truyền thông phản ánh qua báo chí gần đây, ít nhiều có chuyện liên quan đến tính cách, sự lựa chọn, tiếp nhận và hoạt động văn hóa đô thị, đã ảnh hưởng tới sự chuyển biến trong nhận thức và hành động của nhiều người, đặc biệt là với thế hệ trẻ hôm nay, kể cả mặt tích cực và tiêu cực?

Hình ảnh cây đa, bến nước, sân đình, không phải ngẫu nhiên, dù đi đâu về đâu, hình ảnh đó đã trở thành biểu tượng của tình yêu quê hương đất nước của các thế hệ người Việt Nam. Sau hàng nghìn năm, sự cố kết cộng đồng và sức mạnh của văn hóa làng xã vẫn là một thực tế không thể phủ nhận được. Kể cả khi có sự ra đời của một số đô thị, tổ chức theo cách thức khác thì nhiều giá trị văn hóa truyền trở thành máu thịt trong tâm trí mọi nguời; được bảo lưu, thậm chí còn góp phần làm cho văn hóa đô thị thêm rực rỡ hơn.

Những vấn đề đặt ra

Làng xã Việt Nam từ bao đời nay lưu giữ những tinh hoa văn hóa của dân tộc, như lòng yêu nước, tinh thần tự hào dân tộc, nền nếp gia phong, đạo lý làm người tình làng nghĩa xóm… Tuy nhiên, tập quán sản xuất nông nghiệp theo hình thức tiểu nông đã giúp giữ cho làng xã Việt bình ổn hàng nghìn năm lại chính là lực níu kéo sự phát triển, khi tạo nên tư duy ổn định, ngại thay đổi. Nó được cổ vũ bởi tư tưởng Nho giáo: Dĩ nông vi bản (lấy nông làm gốc), rất ghét buôn bán. Chính những yếu tố đó đã làm kìm hãm sự phát triển, không thúc đẩy được sự phát triển kinh tế nên không tạo ra tiềm lực.

Ông Nguyễn Xuân Phi, nguyên Bí thư Thành ủy thành phố Thanh Hoá là tác giả chính của Chỉ thị 01, có lần nói với tôi rằng: Trong thời đại, chúng ta đang thúc đẩy việc xây dựng nông thôn mới, rồi chủ trương "Mỗi xã một sản phẩm", nhưng người làm ra sản phẩm đó sẽ tiêu thụ thế nào, bán cho ai thì chưa rõ; rõ ràng, mô hình chúng ta đang tiến hành chưa được nhuần nhuyễn. Phải thẳng thắn mà nói, hương ước vốn là tục dân, do người dân tự thảo luận, đề ra và cùng với chính quyền thông qua để thực hành. Rất tự nguyện, và là của người dân, không phải do ai áp đặt. Nhưng hiện nay hương ước được hình thành chủ yếu theo phương thức từ trên "áp đặt" xuống. Lại nữa, ở nhiều địa phương hương ước các làng đa phần đều na ná giống nhau, chỉ thay đổi tên làng. Trong khi, trước đây, hương ước các làng đều có nét riêng.

Cách thức xây dựng hương ước theo kiểu từ trên xuống hiện nay đang làm cho hương ước mất đi giá trị riêng, vì có những quy định không gắn liền với quyền lợi và nhận thức trực tiếp của người dân. Thành thử mọi công cụ mềm để quản lý làng xã rất hiệu quả đã bị xem nhẹ, bỏ qua…

Quả vậy, rất cần triển khai, nghiên cứu cụ thể, thiết thực truyền thống văn hóa xưa và nay, để văn hóa, văn minh làng xã hội nhập với xu hướng phát triển chung, nhưng vẫn giữ được bản sắc, những nét văn hóa Việt Nam độc đáo và đặc sắc. Bởi bất luận trong trường hợp nào thì sự phát triển của nông nghiệp, nông thôn và nông dân không chỉ phát triển kinh tế mà song song đó là sự phát triển lành mạnh của văn hóa, văn minh. Việc xây dựng lối sống đô thị phải bằng hai cách: Một là từ trên xuống, hai là từ cộng đồng vào mỗi cá nhân. Từ trên xuống là quản lý. Mà muốn quản lý phải có luật và hình phạt đủ sức răn đe. Nếu chúng ta vừa quản lý tốt, lại vừa chủ động giáo dục chắc chắn sẽ thành một văn hóa đô thị, chắc chắn những mặt hạn chế sẽ bị thu hẹp rất nhiều.

Ví dụ như ngành Công an thành phố Thanh Hóa trong 5 - 7 năm trở lại đây đã có nhiều chuyển biến tích cực về trật tự an toàn xã hội, đóng góp quan trọng vào sự nghiệp xây dựng, phát triển thành phố, với nhiều dấu ấn nổi bật. Công tác nắm tình hình, triển khai đồng bộ các biện pháp phòng ngừa, đấu tranh, xử lý các loại tội phạm, tệ nạn xã hội, nhất là các băng nhóm thanh thiếu niên sử dụng hung khí gây rối trật tự công cộng; các đối tượng cho vay lãi nặng, hoạt động "tín dụng đen", trộm cắp… hầu như không còn tồn tại, được nhân dân đồng tình ủng hộ, đánh giá cao.

Nói ta mà ngẫm đến người. Tôi có một người bạn làm báo thường xuyên đi Nhật kể câu chuyện vô cùng ấn tượng: Nước Nhật họ trở nên phi thường từ những chuyện cỏn con diễn ra hàng ngày mà người Việt chúng ta thường hay bỏ qua. Nghiêm túc, kỷ cương từ những việc cỏn con ấy, họ mới có được một nước Nhật hiện đại, văn minh như ngày hôm nay và nhanh chóng vươn lên vị trí số 2 về kinh tế trên thế giới.

Người Nhật làm hết việc chứ không phải hết giờ. Khi đến đây, mọi người dễ dàng nhận thấy người Nhật dường như tuân thủ quy tắc giờ giấc tuyệt đối. Nếu bạn nhận được lời mời tham dự cuộc họp vào lúc 10h sáng có nghĩa là bạn phải có mặt ở phòng họp muộn nhất là 9h50 phút. Đơn giản vì bạn không thể đến sau các quan khách, mà các quan khách thường đến dự họp sớm hơn 5 phút so với thông báo.

Ý thức cộng đồng

Công viên ở Tokyo lớn nhất thế giới là nơi vui chơi giải trí lớn, người đến đông như hội nhưng từ sáng đến tối công viên sạch như lau, không có một mẩu thuốc lá. Một cháu bé cúi xuống nhặt bỏng ngô đánh rơi bỏ vào thùng rác. Một bà cụ người Nhật đưa tay cầm lấy giấy kẹo từ thanh niên ngoại quốc đang ngơ ngác, đi mấy chục mét bỏ hộ vào thùng rác. Nếu bạn vô tình đánh rơi cái gì thì người sau sẽ nhặt lên, đuổi kịp bạn để trả lại và cúi đầu cảm ơn... Tất cả đã trở thành đạo lý, là nguyên tắc sống của người dân Nhật Bản. Trong khi đó, ở Việt Nam ta thì sao?

Mặt trái của cơ chế kinh tế thị trường cùng những sản phẩm văn hóa độc hại từ bên ngoài tràn vào đang hàng ngày, hàng giờ tiến công vào các gia đình truyền thống, đạo đức lối sống, thuần phong mỹ tục của dân tộc. Các tệ nạn xã hội đang len lỏi đến tận vùng quê, nhất là những nơi bị thu hồi ruộng đất, nông dân chưa có việc làm. Quá trình đô thị hóa thiếu quy hoạch cũng đang phá vỡ cảnh quan gắn bó với thiên nhiên của làng quê. Đô thị hóa cùng với các khu công nghiệp mọc lên khiến cho không ít vùng nông thôn bị ô nhiễm môi trường nghiêm trọng.

Vấn đề đặt ra hôm nay là, làm sao để mỗi gia đình nông dân vừa tiếp thu nếp sống đô thị, nếp sống công nghiệp trong quá trình xây dựng NTM vừa bảo vệ, phát huy giá trị của gia đình truyền thống lấy đạo hiếu làm đầu, trên kính dưới nhường, anh em hòa thuận. Việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc góp phần phát triển kinh tế nông thôn bền vững, giữ được diện mạo, môi trường lành mạnh của làng quê, đồng thời xây dựng người nông dân mới vừa có trình độ khoa học công nghệ tiên tiến vừa có bản lĩnh, cốt cách của con người Việt Nam.

Tuyên truyền vận động các tầng lớp nhân dân tham gia đảm bảo trật tự an toàn xã hội, giữ gìn trật tự mỹ quan đô thị, chấp hành các quy định về trật tự an toàn giao thông, giữ gìn vệ sinh môi trường "Tuyến đường sáng, xanh, sạch, đẹp"… Tất cả phấn đấu tạo thành ý thức tự giác và nếp sinh hoạt thường xuyên của cộng đồng.

Để văn hóa làng xã và văn minh đô thị cũng phát triển bền vững, một số nội dung khá quan trọng đó là: Vận động các tầng lớp nhân dân thực hiện nếp sống văn hóa công cộng và hành vi ứng xử có văn hóa trong cuộc sống hàng ngày. Đây cũng là nội dung rất quan trọng của kế hoạch triển khai "Năm đô thị văn minh, công dân thân thiện". Chúng ta rất đỗi tự hào về một thành phố Thanh Hóa đang từng ngày phát triển nhanh chóng về cơ sở hạ tầng theo hướng văn minh, hiện đại, thì chúng ta phải biết xây dựng cho người thành phố Thanh Hóa có những hành vi ứng xử đẹp từ lời nói đến việc làm.

Chúng ta phấn đấu để xây dựng để mỗi người Thanh Hoá trong mắt bạn bè là một người thân thiện, chân thành, hiếu khách; là người nhiệt tình, tận tụy và sáng tạo trong lao động, công tác và học tập; là người sống vì tập thể, vì mọi người, tôn trọng của công, là người lịch thiệp từ lời nói đến cử chỉ, hành động, biết nói lời "xin lỗi" và cảm ơn" đúng lúc; là người khỏe mạnh và tháo vát.

Chúng ta cũng hiểu rằng để xây dựng con người thân thiện có nếp sống văn hóa, văn minh đô thị là một quá trình khó khăn, lâu dài, công phu, bởi "tập quán luôn là một sức ỳ" nên đòi hỏi cả hệ thống chính trị, các cấp các ngành và toàn dân thành phố qua từng thế hệ phải kiên trì thực hiện.

Tóm lại, xây dựng phát huy và kế thừa văn hóa làng xã và văn minh đô thị trong công cuộc đổi mới, hội nhập và phát triển trong môi trường toàn cầu hóa và cơ chế thị trường của đất nước ta hôm nay đang đứng trước những thời cơ, vận hội mới nhưng cũng đầy những hệ lụy, thách thức. Khát vọng lớn nhất của dân tộc Việt Nam ngày nay là "khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc"…

Điều cuối cùng, chúng tôi muốn nhấn mạnh đến công tác tuyên truyền, làm cho tất cả mọi người, mọi nhà, mọi tổ chức đều quán triệt nghiêm túc, đầy đủ cũng như tăng cường sự lãnh đạo, chỉ đạo của cấp ủy, chính quyền các cấp từ thành phố đến các phường xã được xem đây là niềm tự hào, là trách nhiệm của mỗi người dân thành phố đối với thành phố thân yêu của chúng ta. Mỗi người cùng ý thức được rằng thành quả của nếp sống văn hóa - văn minh đô thị đem lại cũng chính là sản phẩm tinh thần quý giá mà mỗi người, mọi nhà được thụ hưởng.