Hoạ sư Nam Sơn - người đồng sáng lập  Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương

Hiệu trưởng Victor Tardieu (ngồi thứ 4 từ trái qua), họa sư Nam Sơn (ngồi đầu tiên bên phải) cùng thầy trò và sinh viên Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương.

Victor Tardieu là họa sĩ, người lính trong Thế chiến thứ nhất (1914 - 1918) ở miền Bắc nước Pháp. Chiến tranh kết thúc, ông trở về và tiếp tục giấc mơ hội họa với hàng loạt tác phẩm được ghi nhận, rồi đạt Giải thưởng Đông Dương (Prix de l’Indochine) năm 1920. Đây là giải thưởng do Antony Kloboukowski - Toàn quyền Đông Dương lập ra để khuyến khích họa sĩ đi các thuộc địa và vùng đất xa sáng tác. Với giải thưởng này, ông được chính quyền Đông Dương bấy giờ đài thọ trong một năm tại Đông Dương để sáng tác.

Bấy giờ, trên giảng đường chính của Trường Đại học Đông Dương (Đại học Quốc gia số 19 Lê Thánh Tông, Hà Nội bây giờ), hiện diện một bức tranh sơn dầu khổ lớn rộng 78 m2 do hoạ sĩ Victor Tardieu vẽ theo theo hợp đồng được ký với toàn quyền Đông Dương. 

Bức tranh vẽ hình tượng Allégorie du Progrès - bà mẹ của trí tuệ, tay cầm sách, hướng mọi người đến tri thức. Trong tranh có khoảng 200 nhân vật, trong đó có mặt 4 vị Toàn quyền Đông Dương: Paul Doumer, Jean Baptiste Paul Beau, Albert Sarraut, Maurice Long, những vị giáo sư đã từng giảng dạy tại trường, đại thần Hoàng Trọng Phu, và những cư dân bản xứ… nhằm mục đích đề cao việc học hành. Ông còn vẽ thêm một bức tranh nhỏ hơn tại cầu thang của Thư viện Đông Dương (nay là Thư viện Quốc gia).

Thời đó ở Việt Nam chưa có nghề người làm mẫu. Qua giới thiệu của ông Louis Marty, Chủ tịch danh dự Hội quán sinh viên An Nam (Foyer des Étudiants annamites), Victor Tardieu tìm đến nơi này ở số 9 phố Vọng Đức, Hà Nội. Ở đó, ông gặp họa sĩ Nam Sơn. Lúc này, ông Nam Sơn đã là họa sĩ chuyên vẽ tranh minh họa cho các tờ báo nổi tiếng như: Nam Phong tạp chí, Đông Dương tạp chí. Ông còn là công chức Sở Tài chính Đông Dương (Direction des Finances) cùng với Hồ Trọng Hiếu (nhà thơ Tú Mỡ). Hiện gia đình ông An Kiều, con thứ của hoạ sĩ Nam Sơn còn lưu giữ bức ảnh chụp hoạ sĩ ngồi đĩnh đạc trước giá vẽ tranh năm 1919 và bài thơ do nhà thơ Tú Mỡ đề tặng.

“Không chỉ đứng làm mẫu cho họa sĩ Victor Tardieu, cha tôi còn đi mượn những phẩm phục triều đình để Victor Tardieu vẽ. Những người mẫu nữ cũng do cha tôi tìm cho Victor Tardieu”, ông An Kiều cho biết. Điều đặc biệt ít ai biết là trong bức tranh lớn nói trên,  cũng có cả hình vẽ nhìn nghiêng của họa sĩ Victor Tardieu ( đội mũ ) và con trai ông là nhà thơ Jean Tardieu ở phần giữa phía trên tranh, do họa sĩ Nam Sơn vẽ. Điều này không ai biết. Lý do đơn giản: Họa sĩ Tardieu không thể vẽ hình ông nhìn nghiêng, nên phải nhờ họa sĩ Nam Sơn vẽ hộ! Nếu vẽ hình nhìn thẳng thì ông ấy có thể dùng cái gương.

Hình ảnh người bác sĩ khám bệnh và người soi kính hiển vi cũng là khuôn mặt của Nam Sơn.

Họa sĩ Nam Sơn còn đưa Victor Tardieu đi thăm các chùa chiền, đền đài miếu mạo, danh lam cổ tích để ông hiểu hơn về văn hóa Việt Nam. Đã có việc tiếp biến văn hóa (acculturation - như nhận xét của nhà văn hóa Hữu Ngọc nay đã ở tuổi 101) giữa người Pháp và người Việt. Và chính điều này đã khiến cho trung tâm bức tranh lớn nói trên có một tam quan lớn đề đôi câu đối chữ Nho (Nam Sơn viết tiếp câu của Tiến sĩ Thân Nhân Trung): “Nhân tài quốc gia chi nguyên khí - Đại học giáo hóa chi bản nguyên” (Nhân tài là nguyên khí quốc gia; Đại học là gốc của giáo hóa). Bên cạnh tam quan là cây đại lớn. 

Bức tranh sơn dầu Nhà Nho xứ Bắc vẽ năm 1923 của họa sư Nam Sơn. (Ảnh tư liệu do ông An Kiều cung cấp)

Bức tranh lớn nhất Đông Nam Á này sau khi hoàn thành được một công ty của Pháp dán lên tường, rất tiếc, sau năm 1960 nó đã bị gỡ bỏ. Họa sĩ  Hoàng Hưng đã dựa trên một ảnh đen trắng của bà cháu họa sĩ V.Tardieu, cộng với tấm kính ảnh chụp bức tranh đó thời xưa do ông An Kiều đưa xem, để cùng các cộng sự phục dựng lại tác phẩm này vào năm 2006, nhân dịp kỷ niệm 100 năm Đại học Đông Dương. Và cũng chính từ những sự gần gũi ấy, năm 1923, Nam Sơn đề đạt với Victor Tardieu ý tưởng về việc nên thành lập một trường mỹ thuật tại Hà Nội vì người Việt Nam rất khéo tay, không thua kém gì người Âu. 

Cho đến nay, ông An Kiều vẫn lưu giữ được bản đề cương “Mỹ thuật Việt Nam” viết tay năm 1923 của họa sĩ Nam Sơn. Trong bản đề cương, Nam Sơn không chỉ nêu việc cần thiết phải lập nên một trường đại học mỹ thuật sẽ gồm tới “7 ban”, mà còn phân tích thấu đáo sở trường, sở đoản của hội họa phương Đông, phương Tây. Việc học để đạt tới mục đích “Tạo nên một nền nghệ thuật cho Quốc gia Việt Nam”. Nam Sơn còn tiên đoán “Cứ như thế tuần tự mà tiến độ mươi, hai, ba mươi quốc thuật của nước Nam sẽ hình thành”.

Khi đó, họa sĩ Victor Tardieu chưa đồng ý vì cho rằng: Kỹ thuật vẽ sơn dầu là của châu Âu, người Việt Nam chưa thể thực hiện được. Người Việt Nam chỉ quen vẽ trên lụa, trên giấy Tuyên chỉ (thấm nước) thôi. Họa sĩ Nam Sơn nghe nói vậy bèn về nhà ở phố Nguyễn Trọng Hợp và vẽ ngay tác phẩm sơn dầu “Chân dung Nhà Nho xứ Bắc” nổi tiếng. Có thể coi đây là một trong những bức tranh sơn dầu đầu tiên của họa sĩ Việt Nam. Bức tranh mô tả chân dung nhà Nho Nguyễn Sỹ Đức - người thầy chữ Nho và hội họa Á đông của Nam Sơn. Cụ Nguyễn Sỹ Đức là một nhà Nho tham gia Đông Kinh Nghĩa Thục chít khăn trắng để tang cho nước mất và Đông Kinh Nghĩa Thục bị đàn áp. Bức tranh thể hiện một bút pháp già dặn, bố cục chặt chẽ, chịu ảnh hưởng của trường phái Tân cổ điển vì đã sử dụng cả các màu xanh da trời, màu tím, xanh lá cây, điêu luyện không kém gì một họa sĩ châu Âu. Nó làm cho Victor Tardieu kinh ngạc vì được vẽ bởi một thanh niên Việt Nam chưa từng được sang học vẽ ở Âu châu. Từ đó, Victor Tardieu nhất trí với lời đề nghị của hoạ sĩ Nam Sơn sẽ thuyết phục chính quyền Pháp và Đông Dương về ý tưởng thành lập Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Để rồi, ngày 27/10/1924, Toàn quyền Đông Dương Merlin ra Nghị định thành lập ngôi trường này và bổ nhiệm Victor Tardieu là Hiệu trưởng.

Họa sĩ Nam Sơn bên giá vẽ năm 1919

Trong cuốn “Những Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương” (Les Écoles d’art de L’Indochine) do Toàn quyền Đông Dương xuất bản tại Hà Nội năm 1937 (có lưu trữ tại thư viện Quốc gia Hà Nội, ký hiệu M 10692), trang 16 có ghi rõ: “Việc giảng dạy môn đồ họa và trang trí do một giáo sư chuyên ngành bậc 2 là ông Nam Sơn - một trong hai người đồng sáng lập Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương - đảm nhiệm. Ông Nam Sơn đã đạt được nhiều thành tựu trong việc đào tạo, giáo dục và góp một phần quan trọng trong việc phục hưng nền mỹ thuật truyền thống An Nam, đó cũng là chủ thuyết và hiến chương của nhà trường”.

Nhà nghiên cứu Pháp Corinne de Ménonville, tác giả cuốn sách “Lịch sử mỹ thuật Việt Nam” (NXB ARRHIS - Paris 2003) nặng tới 2,6 kg, nhận xét: Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương ra đời do một Nghị định của Toàn quyền Đông Dương năm 1924, nhưng thật ra đó là kết quả của tình bạn giữa hai họa sĩ: Victor Tardieu và Nam Sơn.

Để chuẩn bị mở trường, ngày 18/2/1925, Toàn quyền Đông Dương cử Victor Tardieu và Nam Sơn sang Pháp. Nam Sơn ở tại nhà Victor Tardieu (số 3 phố Chaptal, thuộc quận 9 Paris). Hàng ngày, buổi sáng ông đến tu nghiệp ở trường Mỹ thuật Quốc gia trong xưởng họa của Viện sĩ Jean Pierre Laurens (1875 - 1933, học trò của Ingres) và lo sắm họa cụ; buổi chiều đến trường Nghệ thuật Trang trí Quốc gia trong xưởng họa của Félix Aubert (1866 - 1940). Buổi tối, Nam Sơn học thêm về điêu khắc. Ngày Chủ nhật đi thăm các bảo tàng, thư viện, không lúc nào nghỉ. Tại xưởng vẽ của danh họa Félix Aubert, Nam Sơn đã gặp và thuyết phục được họa sĩ Joseph Inguimberty sang Việt Nam giảng dạy. Cũng tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Paris, Nam Sơn cũng kết bạn với hai danh họa: Tsuhugaru Foujita (Nhật Bản) và Từ Bi Hồng (Trung Hoa). Đến nay, về chuyến đi Pháp và tu nghiệp này, ông An Kiều vẫn lưu giữ được tấm palette của danh họa J.Pierre Laurens tặng Nam Sơn. Gia đình ông An Kiều còn giữ được nhiều kỷ vật quý khác của Hoạ sĩ Nam Sơn như: Cuốn sổ điểm ghi đầy đủ tên các sinh viên, điểm danh hàng ngày, cũng như điểm số bài vẽ được thầy Nam Sơn chấm chính xác tới 1/4 điểm.

Họa sư Nam Sơn đã giảng dạy 18 khóa học từ khóa đầu đến khóa cuối cùng của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, đào tạo được 149 người. Số sinh viên tốt nghiệp là 128, trong đó có 118 người thuộc khoa hội họa, 10 người thuộc khoa Ðiêu khắc và Kiến trúc. Trong khóa cuối cùng tại Sơn Tây năm 1945, họa sư Nam Sơn phải đảm trách cương vị hiệu trưởng khi những người Pháp về nước hoặc bị quân đội Nhật cầm giữ, phải trình diện hàng ngày.

Cuộc gặp gỡ hữu duyên giữa Tardieu và Nam Sơn đã mở ra một thời đại rực rỡ của lịch sử mỹ thuật Việt Nam đúng như Nam Sơn dự đoán. Những họa sĩ học trường Đông Dương sau đó đã trở thành những trụ cột của nền mỹ thuật Việt Nam hoặc nổi danh trong từng chất liệu. Tô Ngọc Vân - Người Hiệu trưởng mỹ thuật khóa kháng chiến; Trần Văn Cẩn - Lãnh đạo ngành Mỹ thuật; Bùi Trang Chước - tác giả Quốc huy; Nguyễn Gia Trí - Phạm Hậu - tranh sơn mài; Nguyễn Phan Chánh - tranh lụa…

Ông An Kiều cầm palette mà danh họa J.Pierre Laurens tặng họa sư Nam Sơn trước bàn thờ gia tiên.

Năm 1937, họa sĩ Victor Tardieu qua đời tại Hà Nội. Nhà điêu khắc George Khánh đã thực hiện 3 phiên bản tượng bán thân thầy Tardieu. Phiên bản 1 dâng cho gia đình thầy, phiên bản 2 dâng tặng thầy Nam Sơn và phiên bản 3 tặng trường Mỹ thuật (đã bị thất lạc trong chiến tranh 1945). Hiện nay, trên bàn thờ gia tiên, ông An Kiều và con cháu thờ tượng Victor Tardieu này và tượng bán thân cụ Nguyễn Thị Lân (thân mẫu họa sư Nam Sơn) với tác giả là nhà điêu khắc Vũ Văn Thu (cựu sinh viên Mỹ thuật Đông Dương), tượng bán thân họa sư Nam Sơn do nhà điêu khắc Minh Đỉnh thực hiện. Tiếng tăm của họa sư Nam Sơn vang danh ra thế giới sau khi ông tham dự triển lãm lần thứ 143 của Hội Nghệ sĩ Pháp (tổ chức lần đầu năm 1673) vào ngày 30/4/1930, tại Cung điện lớn Champs-Élysées, đại lộ Alexandre III Paris. Tác phẩm mực Nho “Hồng Hà hữu ngạn mãi mại mễ xứ” (Chợ gạo bên hữu ngạn sông Hồng) đã được Chính phủ Pháp mua để đưa vào Bảo tàng Quốc gia. 

Tác phẩm của họa sư Nam Sơn luôn được đánh giá cao trong các kỳ triển lãm và đấu giá quốc tế. Năm 1932, tại triển lãm Salon de Paris, tác phẩm sơn dầu «Gia từ cận tượng» (Chân dung Mẹ tôi) của Nam Sơn đã đạt Huy chương Bạc (Médaille d’Argent ), huy chương nghệ thuật cao nhất của các họa sĩ Việt Nam ở Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương! Cuối năm 2018, hai tác phẩm lụa (1935) của Nam Sơn đấu giá tại Paris, đã đạt mức 6 tỷ VND và 15 tỷ VND (tính cả tiền thuế), gây xôn xao trong giới mỹ thuật quốc tế. Ông An Kiều còn cho biết ,ông nêu ra các tư liệu này để mong lịch sử Mỹ thuật Việt Nam được bổ sung thêm cho chính xác, chứ gia đình không mong họa sư Nam Sơn  được giải thưởng nào hoặc được đặt tên phố! Từ xưa, họa sư Nam Sơn đã nói với các con rằng: Ông đã được một Giải thưởng lớn, đó là sự ra đời và hoạt động trong 20 năm của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương tạo nên một đội ngũ họa sĩ, nhà điêu khắc, kiến trúc sư tài năng mang lại vinh quang cho đất nước Việt Nam!

Ngọc Kha - Từ Khôi