Hương lúa Cay Nọi - Niềm vui no ấm vùng biên

Nói cách khác, khi mỗi cơn gió mang theo hơi lạnh đầu mùa luồn qua khe núi, cũng là lúc những thửa ruộng bậc thang nơi xã biên giới Quang Chiểu (Thanh Hóa) khoác lên màu vàng óng của lúa nếp Cay Nọi, cũng là báo hiệu một mùa vàng no đủ đang về với bà con miền biên viễn.

Sắc vàng trên những ruộng bậc thang

Những ngày cuối tháng 10, khi những cơn gió lạnh đầu mùa tràn qua, mang theo từng dải sương mù dày đặc phủ kín các ngọn núi, cũng là lúc những thửa ruộng bậc thang nơi xã biên giới Quang Chiểu (Thanh Hóa) vào vụ gặt. Hương thơm ngào ngạt của lúa nếp Cay Nọi, một loại giống nếp quý của đồng bào Thái đang len lỏi vào từng bản làng. Có lúc hương lúa miên man ru bà con vào giấc ngủ sau những ngày lao động vất vả, có lúc lại như đánh thức tinh thần người nông dân vùng cao, thôi thúc họ khẩn trương hơn trên những nương lúa chín vàng rực rỡ.

Những năm gần đây, người dân bản Pùng, xã Quang Chiểu nhờ trồng giống nếp Cay Nọi mà thoát nghèo, nhiều hộ còn vươn lên làm giàu. Nếp Cay Nọi (nếp nương Lào). Bà con nơi đây phấn khởi vì từ ngày đưa nếp này về bản, nhiều gia đình đã thoát nghèo.

Cứ từ khoảng tháng 6 hàng năm, người dân địa phương bắt đầu gieo mạ và cấy ở chân ruộng bậc thang thấp. Đến cuối tháng 10, đầu tháng 11 sẽ là khoảng thời gian bà con tấp nập bước vào thu hoạch.

Ông Lê Văn Hiếu, Chủ tịch UBND xã Quang Chiểu hồ hởi nói rằng: Lúa Cay Nọi là cây trồng truyền thống của đồng bào Thái, với tổng diện tích khoảng 335 ha trên toàn xã. Giống lúa này có khả năng chịu hạn tốt, phù hợp với điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng vùng núi cao, mang lại giá trị kinh tế cao gấp 1,5 lần các loại lúa khác.

Bình quân nếp Cay Nọi cho sản lượng khoảng 5 tấn/ha. Với tổng diện tích trên, năm nay, toàn xã Quang Chiểu dự kiến thu hoạch hơn 1.600 tấn thóc. Với gia đình trung bình từ 12 đến 15 triệu đồng/tấn, bà con trong xã sẽ có 20 tỷ đồng từ bán lúa nếp Cay Nọi...

Anh Hà Văn Yên, một nông dân tại bản Pùng phấn khởi khi gùi những bó lúa vàng óng trên lưng, trải lòng: Vụ mùa năm 2024, gia đình anh thu hoạch 4,5 tấn thóc từ 12 sào lúa nếp Cay Nọi. Sau khi bán 3 tấn lúa nếp với giá 40 triệu đồng, số còn lại đủ ăn cho cả gia đình trong năm.

Tuy nhiên, năm nay do ảnh hưởng của các cơn bão số 3,5,10 một phần do diện tích lúa bị đổ, sản lượng dự kiến giảm xuống còn khoảng 3,5 tấn thôi. Dù vậy anh vẫn lạc quan, dự định bán 2 tấn với giá 15 triệu đồng/tấn, số còn lại đủ cho gia đình sinh hoạt.

Anh chia sẻ, nhờ cây lúa nếp Cay Nọi mà cuộc sống của gia đình anh đã thoát nghèo và ngày càng khấm khá hơn. Gia đình anh có đủ lương thực quanh năm, tiền bán lúa giúp anh sắm sửa cho con cái đi học và có một khoản tiền tiết kiệm phòng khi ốm đau.

Nhiều hộ gia đình khác cũng như gia đình anh Yên, chị Lương Thị Nồng đã thu nhập hàng năm từ nếp Cay Nọi hàng trăm triệu đồng từ việc trồng và kinh doanh nếp Cay Nọi thơm ngon nổi tiếng này.

Trao đổi với báo chí chị Nồng cho biết, lúa nếp Cay Nọi có nguồn gốc từ Lào, thân cao hơn 1m và có ba loại: Cay Nọi đỏ, Cay Nọi trắng và Cay Nọi đen. Có điều khác với lúa nước, nếp nương chỉ thu hoạch một vụ mỗi năm, thường được cấy từ tháng 5 âm lịch và thu hoạch sau 5 tháng.

Loại lúa này chín không đồng loạt nên phải thu hoạch 2-3 lần mới xong. Hạt gạo Cay Nọi tròn, mẩy, thơm đặc trưng, nhanh chín và dẻo khi chế biến, rất được người tiêu dùng ưa chuộng. Ngoài canh tác, gia đình chị Nồng còn thu mua hàng trăm tấn thóc của bà con trong bản để xay xát và bán ra thị trường.

Nếp Cay Nọi mang hạt căng tròn, vỏ nâu đỏ, gạo trắng mẩy, khi đồ lên có vị thơm, dẻo, là món ăn gắn liền với cuộc sống người Thái. Và giờ đây, hạt gạo Cay Nọi được đưa đi Hà Nội, Đà Nẵng, bà con vui mừng, vì lúa nhà mình giờ đã có tên, có tem và thương hiệu.

Sau nhiều năm gây dựng, gạo nếp Cay Nọi đã trở thành sản phẩm có thương hiệu trong và ngoài tỉnh, thương lái vào tận bản đặt tiền trước rồi thu mua, nhà nhà phơi lúa vàng rực sân trước nhà. Áp lực kinh tế một phần được giảm bớt, người dân không chỉ đủ ăn mà còn dư một phần để bán.

Khát vọng và niềm vui đổi thay vùng cao Quang Chiểu

Kể từ khi địa phương triển khai Chương trình Mỗi xã một sản phẩm (OCOP) với sự hỗ trợ tích cực của chính quyền và ngành nông nghiệp, giống nếp Cay Nọi đã được phục hồi và phát triển mạnh mẽ. Bà con được hướng dẫn kỹ thuật canh tác mới, sử dụng giống chọn lọc, áp dụng quy trình sản xuất an toàn, thân thiện môi trường. Nhờ đó, những cánh đồng nếp Cay Nọi ngày một mở rộng, năng suất tăng rõ rệt, hạt nếp chắc mẩy, dẻo thơm, giữ nguyên hương vị đặc trưng của vùng cao.

Niềm vui càng được nhân lên khi năm 2021, sản phẩm Gạo Nếp Cay Nọi của HTX Chung Thành (xã Quang Chiểu) chính thức được công nhận là sản phẩm OCOP 3 sao cấp tỉnh. Từ đó, hạt nếp quê hương không chỉ hiện diện trong bữa cơm của người dân bản, mà còn theo thương lái vươn xa, trở thành đặc sản mang đậm bản sắc vùng biên viễn của quê hương Thanh Hóa.

Được biết, vụ mùa năm 2025, toàn xã Quang Chiểu gieo cấy hơn 342 ha lúa nước, trong đó Nếp Cay Nọi chiếm phần lớn diện tích. Nhờ thời tiết thuận hòa mưa nắng vừa đủ, cùng sự hướng dẫn sát sao của cán bộ nông nghiệp, lúa năm nay phát triển đồng đều, ít sâu bệnh. Trên các thửa ruộng bậc thang, từng bông lúa cúi rạp, hạt vàng óng ánh- minh chứng cho một vụ mùa thắng lợi, hứa hẹn mang về no ấm cho bà con vùng biên...

Từ hạt nếp quê đến thương hiệu OCOP vùng biên

Để có được những vụ mùa bội thu hôm nay, ngay từ đầu năm 2025, UBND xã Quang Chiểu đã chủ động xây dựng kế hoạch sản xuất, hướng dẫn bà con gieo cấy đúng thời vụ, chọn giống phù hợp. Nhờ HTX làm cầu nối, mỗi năm hàng trăm tấn nếp được thu mua, đóng gói và phân phối ra thị trường. Năm 2023, sản phẩm " Gạo Cay Nọi Quang Chiểu" được công nhận OCOP 3 sao của tỉnh Thanh Hóa, đánh dấu bước chuyển từ sản phẩm truyền thống sang hàng hóa đặc sản, mở ra hướng đi bền vững cho vùng cao.

Không dừng lại ở đó, xã Quang Chiểu phối hợp với Trung tâm Nghiên cứu Khoa học và Công nghệ - Trường Đại học Hồng Đức triển khai dự án phục tráng giống nếp Cay Nọi trên diện tích 08 ha. Theo cán bộ kỹ thuật, giống lúa bản địa này có tiềm năng phát triển thành vùng hàng hóa lớn nếu được chọn lọc, giữ nguyên gen quý, cải thiện năng suất và chất lượng hạt.

Bí thư Đảng ủy xã Quang Chiểu ông Triệu Minh Xiết cho rằng: "Phát triển cây nếp Cay Nọi không chỉ là câu chuyện nông sản, mà là định hướng trọng tâm trong phát triển kinh tế địa phương. Xã đặt mục tiêu vừa bảo tồn giống lúa bản địa, vừa xây dựng thương hiệu nếp hàng hóa đặc sản, tạo sinh kế bền vững cho bà con".

Đồng thời,Quang Chiểu đã quy hoạch vùng trồng tập trung, gắn sản xuất với chế biến, xây dựng nhãn hiệu chứng nhận, tiến tới nâng cấp OCOP 4 sao. Mỗi hạt nếp Cay Nọi không chỉ góp phần xóa đói, giảm nghèo mà còn kể câu chuyện về một vùng đất biết giữ gìn bản sắc trong hành trình phát triển.

Không dừng lại ở vụ mùa thắng lợi, Quang Chiểu đang từng bước chuyển mình theo hướng sản xuất nông nghiệp xanh, bền vững. Chính quyền xã khuyến kích bà con tận dụng quỹ đất sau thu hoạch để trồng cây vụ đông, trồng xen canh rau màu, đậu tương, ngô nếp... nhằm tăng thu nhập, cải thiện đời sống.

Mặt khác, các mô hình lúa cải tiến, lúa hữu cơ, sản xuất theo chuỗi giá trị đang được thí điểm, bước đầu cho kết quả tích cực.

Hệ thống kênh mương, thủy lợi nội đồng cũng được đầu tư nâng cấp, đảm bảo nguồn nước tưới tiêu cho các vụ tiếp theo. Cán bộ nông nghiệp thường xuyên mở lớp tập huấn, hướng dẫn bà con kỹ thuật gieo trồng, thu hoạch và bảo quản sau thu hoạch.

Từ những thay đổi ấy không chỉ giúp nâng cao năng suất mà còn thay đổi tư duy sản xuất của người dân - từ làm nông đủ ăn, sang làm nông để làm giàu, gắn bó với quê hương bằng con đường kinh tế nông nghiệp bền vững.

Mùa vàng năm 2025 khép lại, nhưng hạt giống của niềm tin và khát vọng làm giàu đã được gieo xuống trên từng thửa ruộng bậc thang, từng bàn tay người nông dân Quang Chiểu. Từ hạt nếp quê hôm nay, tương lại của một vùng biên giới ấm no, trù phú bền vững đã và đang dần hiện hữu đẹp như mơ.