Lan truyền thông tin tích cực là cách đối phó hiệu quả với tin giả

Trên thế giới xuất hiện đủ loại thông tin sai lệch về cách phòng ngừa hoặc tiêu diệt virus. Có những “phương thuốc” chống virus không hiệu quả nhưng vô hại, chẳng hạn như uống nước kiểu nhấp từng chút, nhưng không ít người đã làm theo những cách thức nguy hiểm là uống thuốc tẩy và methanol.

Bên cạnh đó là vô số thuyết âm mưu xoay quanh nguồn gốc của virus này, một số người khăng khăng rằng nó là một thứ vũ khí sinh học được tạo ra từ một phòng thí nghiệm của Trung Quốc, kẻ khác khẳng định chính Bill Gates tạo ra virus để trục lợi từ một chương trình tiêm vaccine toàn cầu.

Chủ nhân facebook Nam Hoài Nguyễn Trọng đăng thông tin sai sự thật bị xử lý.

Những câu chuyện đồn thổi khác thì gắn Covid-19 với việc triển khai mạng viễn thông 5G, khiến cho 20 cột phát sóng bị phá hủy ở Anh. Các vụ đập hoặc đốt cột phát sóng 5G cũng xảy ra ở Hà Lan. 

Trong cùng thời gian này đã xuất hiện rất nhiều thông tin bằng tiếng Việt trên các mạng xã hội xuyên tạc hoạt động điều hành của Chính phủ và chính quyền các cấp trong công tác phòng chống dịch bệnh Covid-19; đăng thông tin giả mạo, sai sự thật về tình hình dịch bệnh, về công dụng của thuốc, vật tư y tế, sử dụng trái phép thông tin cá nhân, bí mật đời tư, xúc phạm nhân phẩm, danh dự của người mắc bệnh, người có nguy cơ lây nhiễm, nhân viên y tế và người tham gia phòng chống dịch bệnh. 

Cơ quan chức năng cũng đã phát hiện những cá nhân kêu gọi tích trữ lương thực thực phẩm, gây hoảng loạn trong quần chúng nhân dân; thậm chí phát tán mã độc kèm thông tin về dịch Covid-19 để tấn công mạng, lấy cắp thông tin, tài sản người dùng và các mục đích khác. 

Theo thống kê của lực lượng công an, từ khi xuất hiện dịch bệnh Covid-19 đến giữa tháng 3/2020, trên không gian mạng đã có gần 300.000 tin, bài đăng trên các trang thông tin điện tử, blog, diễn đàn, và gần 600.000 tin, bài, video, clip liên quan đến dịch bệnh đã đăng trên mạng xã hội.

Trong số đó có rất nhiều tin, bài có nội dung chưa được kiểm chứng, xuyên tạc, sai sự thật, thu hút hàng triệu lượt bình luận, chia sẻ. Công an các đơn vị, địa phương trong cả nước đã xác minh, làm việc với 654 trường hợp đưa tin sai sự thật; xử phạt vi phạm hành chính hơn 146 người. 

Tin giả và tin thất thiệt đã tồn tại từ lâu, từng được gọn là vấn nạn toàn cầu, từng gây hại cho nhiều cá nhân, nhiều tổ chức và doanh nghiệp, thậm chí làm rối loạn xã hội, nhưng chưa được quan tâm đúng mức. Và dường như chính trong dịch Covid-19 này, tin giả và tin thất thiệt đang phát triển mạnh mẽ hơn bao giờ hết bởi nó đánh trúng vào nỗi lo sợ của mọi người, cả cái bản năng thích lan truyền tin đồn, và có lẽ nghiêm trọng hơn, là lối suy nghĩ rằng những nguồn chính thống thì không bao giờ nói thật.

Cristina Tardáguila, Giám đốc Mạng lưới Kiểm chứng Thông tin Quốc tế (IFCN), đã gọi Covid-19 là “thách thức lớn nhất mà các đơn vị kiểm chứng thông tin phải đối mặt.” Còn Sam Woolley, giáo sư trợ giảng đại học Texas và là chuyên gia nghiên cứu về thông tin sai lệch trong gần 10 năm qua khẳng định: “Tôi chưa từng thấy lúc nào thông tin sai hoặc thông tin cố tình gây sai lệch lại lan tỏa nhanh và mạnh như thời virus corona.” 

Các thông tin sai lệch có thể phát tán còn nhanh hơn cả dịch bệnh.

Rất khó để có một đánh giá đầy đủ về quy mô tin giả và tin sai lệch về dịch bệnh Covid-19 trên Internet. Nghiên cứu của Pew Research Center và Ofcom hồi tháng 3/2020 cho thấy cứ 2 người ở Anh và Mỹ thì có 1 người vấp phải tin giả hoặc tin sai lệch về virus corona. Viện Nghiên cứu Báo chí Reuters nhận thấy hầu hết các thông tin sai lệch (59%) trong những mẫu nghiên cứu là loại được “chế biến”, tức là những thông tin có thật bị bóp méo, thêm bớt, nhào nặn hoặc đặt vào ngữ cảnh khác. 

Theo phân tích trong nghiên cứu của Reuters, kiểu nội dung sai lệch phổ biến nhất thường là một status mang nội dung là lời chia sẻ của ông chú bà dì một người nào đó, kết hợp cả thông tin chính xác và không chính xác về cách thức chữa trị và phòng ngừa sự lây lan của virus.

Loại thông tin sai lệch phổ biến thứ hai là sử dụng ảnh hoặc video rồi mô tả quá mức độ (chiếm 24%). Đây cũng có thể coi là loại thông tin mà một số nhà nghiên cứu gọi là “thông tin mạ lị".

Có 38% là thông tin hoàn toàn được làm giả. Trong số các mẫu nghiên cứu của Reuters có một số lượng hình ảnh và video được làm giả mạo. Các nội dung được chỉnh sửa hoặc giả mạo này sử dụng các kỹ thuật biên tập ảnh hoặc video vô cùng thô sơ. 

Những thông tin sai lệch từ các chính trị gia, những người nổi tiếng hoặc giới văn nghệ sỹ-thể thao tuy chỉ chiếm 20% tổng số nhưng lại chiếm tới 69% lượng tương tác trên mạng xã hội. Nội dung chủ yếu là những tuyên bố sai lệch về các biện pháp của cơ quan chức năng y tế và mức độ lây nhiễm ở một số khu vực nhất định. 

Đương nhiên, không nên đánh giá thấp ảnh hưởng từ thông tin sai lệch do người dùng bình dân đăng tải và lan truyền. Loại thông tin này không chỉ chiếm số lượng lớn mà một số nội dung cụ thể, ví dụ như status nói rằng xông hơi và máy sấy tóc có thể ngăn Covid-19, tạo ra lượng tương tác khổng lồ.

Có thông tin sai lệch được tạo ra để thu lợi nhuận

Rất khó đánh giá động cơ nếu chỉ nhìn vào nội dung vì người dùng Internet đôi khi tương tác rất nhiều với những nội dung hết sức mơ hồ. Người dùng có rất nhiều lý do khi chia sẻ thông tin sai lệch, kể cả ý định trêu chọc (troll) ai đó, cũng có thể họ thực sự tin vào thông tin sai lệch đó, hoặc tư duy dứt khoát ủng hộ đảng phái của mình. 

Đáng chú ý là có một số ít thông tin sai lệch được tạo ra để thu lợi nhuận. Có 3% nội dung dẫn dụ người dùng đến những trang bán vaccine, thiết bị bảo hộ và 4% thuộc loại câu view để đưa đến các trang web hòng tăng nguồn thu quảng cáo.  
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã dùng một thuật ngữ mới để gọi về cuộc khủng hoảng này: “infodemic” - ghép từ “thông tin” với từ “đại dịch” - ám chỉ tình trạng quá dư thừa thông tin tới mức mọi người không thể phân biệt đúng sai và khó tìm ra được những nội dung tin cậy mà họ thực sự cần. 

Để đối phó với “dịch bệnh thông tin”, Liên minh châu Âu (EU) mới đây đã công bố các kế hoạch phối hợp với các tập đoàn công nghệ sở hữu các mạng xã hội để loại bỏ fake news và những thông tin bịa đặt. Tại Anh, Đơn vị Phản ứng nhanh đã được thành lập để truy quét fake news đưa ra những lời khuyên lệch lạc có thể cướp đi cả mạng sống của người dân.

Các nền tảng mạng xã hội cũng đã tham gia vào cuộc chiến chống tin giả về Covid-19, ví dụ như Twitter cam kết loại bỏ những nội dung trái ngược với khuyến cáo của cơ quan y tế địa phương và quốc tế. Facebook cũng cấm những quảng cáo sai lệch về các bộ kit xét nghiệm hay khẩu trang, đồng thời cam kết dành 100 triệu USD để hỗ trợ các cơ quan báo chí chính thống cùng các tổ chức kiểm chứng thông tin (fact-check). 

Người dùng tin vào báo chính thống

Thật may, theo nghiên cứu mới nhất của GlobalWebIndex, trên toàn cầu, trong khi người dân thường xuyên tìm đến các kênh thông tin của chính quyền cũng như truyền thông - cả chính thống lẫn mạng xã hội - để tìm kiếm tin tức về đại dịch Covid-19, trừ mức độ tin tưởng vào những báo cáo cập nhật của chính quyền với mức độ tin tưởng lên tới 49% và của các cơ quan y tế (34%) thì người dân cũng đặt niềm tin vào các kênh truyền hình tin tức (44%) và các website tin tức (32%).

Người đàn ông này đã tung tin phong tỏa TP.HCM 14 ngày. Ảnh: Hồ Văn

Đáng lưu ý là 47% người dùng đọc tin qua mạng xã hội nhưng chỉ có 14% tin vào những thông tin trên các nền tảng này. Khoảng 2/3 số người tham gia điều tra nói rằng các mạng xã hội nên cung cấp những nội dung đã được kiểm chứng sự thực và một tỷ lệ tương tự khẳng định các ông lớn công nghệ cần phải chủ động lọc fake news chứ không nên để tin giả phát tán tràn lan. 

Một nghiên cứu tương tự của Edelman Trust Barometer cũng nhận thấy có tới 64% người dân ở 10 quốc gia khác nhau, thu nạp tin tức từ các cơ quan báo chí lớn và chỉ có 38% tìm đến các nền tảng trực tuyến. Tại Anh, đài BBC được coi là nguồn thông tin chính về dịch bệnh đối với 36% người dân, trong khi chỉ có 5% quay sang mạng xã hội. Các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng những nguồn tin chính thức như WHO và các nhà khoa học, được tin cậy hơn các chính trị gia. 

Tuy nhiên, cuộc chiến chống tin giả về đại dịch Covid-19 nói riêng và fake news nói chung chắc chắn còn rất gian nan. Nhận thức tương đối tích cực về cách báo chí chính thống đưa tin đại dịch không đương nhiên làm tăng niềm tin đối với báo chí nói chung.

Tại Mỹ, quốc gia đang dẫn đầu và bỏ xa cả thế giới về số lượng người nhiễm bệnh với hơn 1,2 triệu ca và con số tử vong tới 70.000 người tính tới đầu tháng 5, có đến 50% số người được hỏi ý kiến cho rằng báo chí đăng tải thông tin không chính xác.

Trong khi 43% người dân chấp nhận rằng virus corona xuất hiện tự nhiên thì vẫn có tới 23% tin rằng nó được tạo ra trong phòng thí nghiệm - thuyết âm mưu được chính một số chính trị gia uy tín chia sẻ. Cứ 10 người dân thì có 2 người tin rằng chỉ vài tháng nữa là có vaccine như lời tuyên bố của Tổng thống Donald Trump - điều mà các chuyên gia y tế công cộng đều bác bỏ. 

Chưa rõ những thông tin sai lệch dẫn đến niềm tin như vậy của người dân sẽ ảnh hưởng trực tiếp và nghiêm trọng như thế nào đến hành vi của họ. Nhưng đây chính là một lời cảnh báo: Tất cả chúng ta phải nhanh chóng đối phó với “đại dịch thông tin”. Trách nhiệm của mỗi người, bất kể ai, là thẩm định thông tin trước khi chia sẻ. 

“Mỗi khi khoa học can thiệp để ngăn chặn một căn bệnh thì luôn nảy sinh một đại dịch thông tin sai lệch đi kèm”, Mark Suzman, CEO của qũy Bill & Melinda Gates phát biểu.

“Các thông tin sai lệch này có thể phát tán còn nhanh hơn cả bản thân bệnh dịch và gây ra tác hại thực sự. Covid-19 đã lây lan và đủ độc hại, chúng ta không cần thêm thông tin sai lệch để làm nó độc hại hơn.” 

Vì thế, điều tốt nhất chúng ta cần làm hiện nay để giúp chấm dứt sự lây lan của đại dịch thông tin là ngừng chia sẻ những thông tin không rõ nguồn gốc và tích cực lan truyền những thông tin xác thực.