Liệu AI có đẩy bạn vào “tầng lớp dưới vĩnh viễn”?

Ý tưởng về “tầng lớp dưới vĩnh viễn” gần đây được lan truyền vừa như một trò đùa trực tuyến, vừa như một nỗi sợ chân thực về việc tự động hoá bằng AI sẽ làm đảo lộn thị trường lao động và tạo nên một chuẩn mực bất bình đẳng mới.

Trong tương lai bị thống trị bởi AI, những người có tư bản sẽ mua “năng lực tính toán” (thuật ngữ công nghệ chỉ sức mạnh xử lý của AI) và dùng nó để hoàn thành những công việc từng do con người đảm nhận: từ viết mã phần mềm, thiết kế chiến dịch quảng cáo cho đến quản lý nhà máy. Còn những người không có nguồn lực tương tự sẽ mắc kẹt, không còn mấy lựa chọn khác. Cảm giác lo sợ về hệ thống giai cấp kiểu mới do AI tạo ra đã khiến nhiều người vội vã “bỏ chạy trước khi quá muộn.”

“Tụi mày còn 2 năm để tạo podcast nếu không muốn bị mắc kẹt trong tầng lớp dưới vĩnh viễn,” một tài khoản meme ở Thung lũng Silicon tên @creatine_cycle đăng trên X (Twitter cũ), ám chỉ rằng có lẽ sự nổi tiếng vẫn còn có thể cứu vớt bạn. Một người khác viết: “Thành thật mà nói, nếu không muốn thành tầng lớp dưới vĩnh viễn, tốt nhất là bắt đầu ‘xuất xưởng rác’ càng sớm càng tốt” - dùng từ lóng slop để chỉ mọi nội dung được AI tạo ra hoặc hỗ trợ, tức là: Hãy bắt đầu dựa vào sản phẩm AI, nếu không thì cứ nghèo mãi.

Người sáng lập @creatine_cycle, Jayden Clark, là một cựu nhạc sĩ nay trở thành doanh nhân tại San Francisco. Những bài đăng châm biếm của anh ta phản ánh “bản năng hoang dại” của giới công nghệ - điều anh đã chứng kiến thay đổi tận gốc kể từ khi “cơn sốt vàng AI” bắt đầu. Trong viễn cảnh mà những kẻ chạy đua AI tưởng tượng, Clark nói với tôi rằng “sẽ chẳng còn ai làm việc nữa.” Anh tiếp lời: “Ai mà chưa nhảy vào, thì hết cơ hội leo thang rồi.”

Nỗi lo về “hạn chót” cho khả năng có việc làm bắt nguồn một phần từ bài tiểu luận gây ảnh hưởng lớn của Leopold Aschenbrenner, một cựu nhân viên OpenAI, công bố năm ngoái, dự đoán rằng AI sẽ đạt hoặc vượt năng lực con người vào năm 2027. Aschenbrenner viết rằng “rất có khả năng” vào thời điểm đó, “các mô hình AI sẽ có thể làm công việc của một nhà nghiên cứu hoặc kỹ sư AI.” Khi đó, tiến bộ công nghệ sẽ tự củng cố - vận hành như một vòng phản hồi không kiểm soát được: AI sẽ tự xây dựng các AI mạnh hơn, khiến con người trở nên thừa thãi.

Nate Soares, một người bi quan nổi tiếng về AI, Chủ tịch Viện Nghiên cứu Trí tuệ Máy móc (Machine Intelligence Research Institute) và đồng tác giả cuốn sách bán chạy If Anyone Builds It, Everyone Dies (“Nếu ai đó xây được nó, tất cả đều chết”), nói với tôi: “Ở Thung lũng Silicon, ai cũng như vừa nhìn thấy ma vậy.” Ông nói tiếp: “Không ai biết còn bao lâu nữa trên chiếc đồng hồ đếm ngược,” trước khi bình minh của tự động hóa toàn phần xuất hiện. Dù bản thân ông mang nỗi sợ sinh tồn với công nghệ này, Soares vẫn nói: “Mọi người không nên đặt cược vào việc có thể tiếp tục làm việc dài lâu.”

Những công việc công nghệ có thể là nạn nhân đầu tiên - chẳng khác nào quái vật Frankenstein giết chính người tạo ra nó. Sau đó, toàn bộ thế giới lao động số hóa sẽ bị cuốn vào: Viết email, điền bảng tính, làm bài thuyết trình. Cuối cùng, AI tự cải tiến sẽ tạo ra những cỗ máy thông minh hơn để thực hiện tốt hơn cả những công việc thể chất. Theo Soares, bất cứ việc gì AI có thể làm tốt hơn, nó sẽ làm.

Nỗi sợ về một “tầng lớp dưới vĩnh viễn” phần nào bắt nguồn từ chính những bước tiến mà trí tuệ nhân tạo đã đạt được. Dù ta có muốn hay không, công nghệ này đang len lỏi vào từng ngóc ngách trong đời sống hàng ngày. Cả OpenAI lẫn Meta gần đây đều đã ra mắt các luồng nội dung gồm hoàn toàn video do AI tạo ra, báo hiệu một kỷ nguyên mạng xã hội nơi ngay cả những nội dung phức tạp nhất mà chúng ta tiêu thụ cũng không còn do con người sáng tạo. Phần mềm doanh nghiệp phổ biến như Salesforce nay được tích hợp thêm các trợ lý AI (AI agents) có khả năng tự thực hiện nhiệm vụ cho người dùng. Xe Waymo thì tự lái bon bon trên đường phố các đô thị lớn. Một số số liệu kinh tế đã bắt đầu hé lộ dấu hiệu chững lại trong việc tuyển dụng, đặc biệt ở nhóm lao động mới: Năm nay, tỷ lệ thất nghiệp của sinh viên tốt nghiệp đại học tại Mỹ đã vượt trung bình toàn quốc - một hiện tượng mà Oxford Economics cho rằng chủ yếu bắt nguồn từ tự động hóa bằng AI. Các kỹ sư phần mềm mới vào nghề đặc biệt gặp khó khăn.

Jasmine Sun, một cựu nhân viên của Substack, hiện viết bản tin về văn hóa Thung lũng Silicon, nói với tôi rằng trong giới công nghệ, “rất nhiều người đang vật lộn, không tìm nổi một công việc trả lương bình thường, trong khi một số khác thì đang hốt bạc với mức lương công nghệ chưa từng thấy. Điều đó tạo ra cảm giác xã hội bị chia đôi rõ rệt.”

Mẫu nhân viên được khao khát mới ngày nay là kiểu “cracked twenty-two-year-old” — cách nói lóng chỉ những lập trình viên 22 tuổi cực kỳ năng suất, nghiện mạng, và sẵn sàng làm việc theo mô hình “996” (từ Trung Quốc: làm từ 9 giờ sáng đến 9 giờ tối, 6 ngày một tuần). Trớ trêu thay, cách duy nhất để thoát khỏi tầng lớp dưới vĩnh viễn của AI lại là hóa thân thành chính AI mà làm việc cật lực như máy. “Mọi người chỉ càng cắm đầu làm việc nhiều hơn,” Sun nói. Phần thưởng cho sự cày cuốc đó có thể là một chỗ đứng trong hàng ngũ “chúa tể tương lai” của AI - càng ở gần công nghệ, càng cộng tác sát với máy móc, thì càng nắm quyền lực lớn hơn.

Nỗi lo về tầng lớp dưới vĩnh viễn phản ánh thực tế rằng vẫn chưa có một tầm nhìn thống nhất nào cho việc xã hội tương lai do AI chi phối sẽ được tổ chức ra sao. Sun nói về giới tinh hoa Thung lũng Silicon đang cổ xúy cho chủ nghĩa tăng tốc: “Họ không hề suy nghĩ đến hệ quả kinh tế; chẳng ai có kế hoạch phân phối lại lợi ích hay áp dụng Thu nhập Cơ bản Phổ quát (UBI) cả.” Với những kẻ bị bỏ lại phía sau, dường như chỉ còn lại một thế giới ảm đạm đầy nội dung do AI tạo ra và những ảo tưởng về sự bầu bạn đến từ chatbot. Như Sun nói: “Hoặc là bạn làm con heo, hoặc là kẻ nấu cháo cho heo ăn - chọn đi.”

Để hiểu cách những người lao động ngoài ngành công nghệ nghĩ gì về mối đe dọa phân hóa kinh tế do AI gây ra, tôi đăng một câu hỏi trên các tài khoản mạng xã hội của mình. Tôi nhận được phản hồi từ Jabari Canada, một nhà quay phim chuyển sang học kiến trúc sau khi nhận ra rằng công việc sản xuất phim của mình sớm muộn cũng bị tự động hóa. Agnieszka Bąk, một gia sư toán ở Ba Lan, nói rằng cô không còn tin học sinh làm bài của chính mình nữa, nhưng cũng hoài nghi về quyết định “nói không với AI”: “Có phải tôi đang tự đẩy mình đến thất bại chỉ vì từ chối đầu hàng không?”

Chris, một chiến lược gia thương hiệu ở London, bảo tôi: “Tôi thực sự đã nghĩ đến việc học lại nghề... ví dụ như thợ sửa ống nước. Tôi nghi ngờ rằng họ sẽ không thể thay thế được ngón cái của con người trong suốt phần đời còn lại của tôi.” Arielle Pardes, một nhà báo, thì hiện đang làm việc trong ngành đồ uống vì “nó vốn dĩ mang tính con người”: “Robot không thể nếm rượu vang.” Ai cũng “đang nghĩ cách bảo vệ tương lai thu nhập của mình,” Pardes nói thêm. Những ngành ổn định nhất, theo lẽ thường, có thể là những ngành phục vụ giới siêu giàu - những người vẫn sẽ tiếp tục sưu tầm rượu và các món hàng xa xỉ khác.

Thật dễ để tưởng tượng một kịch bản tương tự đang diễn ra - nơi những người cố gắng thoát khỏi việc bị xếp vào tầng lớp dưới vĩnh viễn của AI lại chính là những kẻ tự nguyện phục vụ cho guồng máy đó. Bởi vì chống lại cuộc cách mạng AI lúc này, với họ, chẳng khác nào thừa nhận rằng mình không đủ giỏi để tham gia vào nó.

Nguồn: New Yorker