Nên giải quyết tranh chấp thương mại bằng Tòa án hay Trọng tài?

Trong các quan hệ kinh doanh thương mại, doanh nghiệp sẽ khó tránh khỏi các tranh chấp, dù không hề mong muốn nó xảy ra. Việc nắm rõ các ưu điểm và nhược điểm của các phương thức giải quyết sẽ phần nào giúp doanh nghiệp chọn lựa được phương thức giải quyết phù hợp nhất, hạn chế việc lúng túng không biết lựa chọn phương thức nào để giải quyết khi xảy ra tranh chấp.

Tranh chấp được  giải quyết theo các hình thức : (1) Thương lượng giữa các bên; (2) Hoà giải giữa các bên do một cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân được các bên thỏa thuận chọn làm trung gian hoà giải; (3) Giải quyết tại Toà án hoặc Trọng tài. Thủ tục giải quyết tranh chấp trong thương mại tại Toà án, Trọng tài được tiến hành theo các thủ tục tố tụng của Toà án, Trọng tài do pháp luật quy định

Tòa án và Trọng tài đều là những hình thức giải quyết tranh chấp trong kinh doanh, chúng đóng vai trò một bên trung lập với các bên trong quan hệ tranh chấp. Hoạt động giải quyết tranh chấp của Tòa án và Trọng tài có điểm giống nhau và có thể phân biệt với các hình thức giải quyết tranh chấp kinh doanh khác. Đó là căn cứ vào pháp luật và hợp đồng của các bên trong quan hệ tranh chấp, xem xét sự thật vụ án và độc lập ra phán quyết, phán quyết này được đảm bảo thi hành. Thẩm quyền xem xét và ra phán quyết theo thủ tục tố tụng của Tòa án và Trọng tài rất chặt chẽ và được pháp luật quy định. Thủ tục tố tụng Tòa án và tố tụng Trọng tài đều dựa trên những nguyên tắc chung như : tôn trọng quyền tự định đoạt của các đương sự, đảm bảo sự độc lập của người tài phán,… Tuy nhiên, vì đây là hai hình thức giải quyết tranh chấp độc lập, cho nên giữa tố tụng tòa án và tố tụng trọng tài cũng có những sự khác biệt cơ bản sau đây:

1- Về tính chất pháp lý:

Giữa Tòa án và Trọng tài có sự khác biệt rất rõ về tính chất pháp lý của mỗi loại cơ quan này. Tòa án là một cơ quan nhà nước nằm trong hệ thống cơ quan tư pháp. Trong quá trình tố tụng, Tòa án nhân danh Nhà nước để xem xét, xử lý vi phạm pháp luật nhằm duy trì trật tự công cộng và bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của các nhà kinh doanh. Trong khi đó, các trung tâm trọng tài đều tồn tại với tư cách là một Tổ chức phi chính phủ, một tổ chức mang tính chất xã hội - nghề nghiệp.

2- Về thẩm quyền:

Thẩm quyền theo vụ việc: Thực tế cho thấy Tòa án thường có thẩm quyền rộng hơn so với Trọng tài. Tòa án có thẩm quyền giải quyết hầu hết tất cả các tranh chấp trong kinh doanh. Trong khi đó, khác với Tòa án, thẩm quyền của Trọng tài có thể thay đổi, hoặc thu hẹp lại tùy theo từng Trung tâm trọng tài.

Thẩm quyền theo lãnh thổ: Đối với Tòa án, không phải vụ tranh chấp trong kinh doanh nào cũng được tòa thụ lý giải quyết. Đơn kiện chỉ được Tòa án thụ lý giải quyết khi được chuyển đến Tòa án có thẩm quyền giải quyết. Ngược lại, trong tố tụng trọng tài không đặt ra vấn đề thẩm quyền về mặt lãnh thổ. Các bên tranh chấp có quyền lựa chọn bất cứ Trung tâm trọng tài nào để giải quyết cho mình theo ý muốn và sự tín nhiệm của họ.

3- Về giai đoạn tố tụng:

Trong tố tụng trọng tài, Trọng tài chỉ xét xử một lần các tranh chấp kinh doanh. Phán quyết của Trọng tài là quyết định chung thẩm, có hiệu lực thi hành, không bị kháng cáo, kháng nghị. Đây là nguyên tắc đặc trưng của tố tụng trọng tài so với tố tụng tòa án. Nguyên tắc này xuất phát từ bản chất của tố tụng trọng tài là nhân danh ý chí và quyền định đoạt của các bên đương sự. Các bên đương sự đã tự do lựa chọn và tín nhiệm người phán xử cho mình thì đương nhiên phải phục tùng quyết định của người đó. Trong khi đó, trong tố tụng tòa án có nhiều cấp xét xử từ sơ thẩm đến phúc thẩm, trong một số trường hợp phán quyết của tòa án còn có thể được xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm và tái thẩm.

4- Về nguyên tắc xét xử tập thể:

Tố tụng trọng tài không có nguyên tắc xét xử tập thể như trong tố tụng tòa án. Việc chọn một hay nhiều trọng tài viên để giải quyết tranh chấp cho mình là quyền của các bên tranh chấp, pháp luật không can thiệp. Pháp luật chỉ can thiệp vào vấn đề này khi các bên không thỏa thuận được với nhau về cách thức lựa chọn trọng tài viên mà thôi. Ví dụ, khi các bên không đạt được sự nhất trí trong việc chọn một trọng tài viên để giải quyết tranh chấp cho mình theo quy định của pháp luật, mỗi bên tranh chấp sẽ chọn cho mình một trọng tài viên. Hai người được chọn sẽ chọn một người thứ ba làm Chủ tịch Hội đồng trọng tài. Trong trường hợp hai trọng tài không chọn được người thứ ba đó thì quyền quyết định thuộc về tòa án.

5- Về tính công khai của hoạt động tố tụng:

Trong tố tụng tòa án, việc xét xử của tòa án không chỉ có mục đích bảo vệ quyền và lợi ích của các đương sự mà còn có ý nghĩa giáo dục việc tuân theo pháp luật. Do đó, hầu hết các phiên tòa đều được tiến hành công khai, các bản án được công bố rộng rãi. Điều này dẫn đến khó khăn khi bảo vệ các thông tin bí mật. Trong khi đó, trong tố tụng trọng tài, mọi tình tiết và kết quả đều không được công bố công khai nếu không được sự chấp thuận của các bên. Xuất phát từ nhu cầu phải bảo vệ một cách nghiêm ngặt các bí mật nghề nghiệp của các nhà kinh doanh mà pháp luật không bắt buộc các phiên họp xét xử trọng tài phải tiến hành công khai.     

6- Về phán quyết:

Ở cả hai hình thức tố tụng này, việc xét xử tranh chấp đều được kết thúc bằng việc ra bản án, quyết định của tòa án hoặc phán quyết trọng tài. Nhưng phán quyết của trọng tài và bản án, quyết định của tòa án trong nhiều trường hợp cũng có những điểm khác nhau cơ bản.

Trong tố tụng tòa án, bản án, quyết định của tòa án khi đã có hiệu lực nếu các bên không tự nguyện thi hành thì cơ quan thi hành án sẽ áp dụng các biện pháp cưỡng chế cần thiết theo quy định của pháp luật.

Trên đây là những ưu điểm và nhược điểm của hai phương thức giải quyết tranh chấp bằng Tòa án và trọng tài. Việc cân nhắc lựa chọn một phương thức phải căn cứ vào tình hình thực tế của doanh nghiệp, tính chất thực tế của vụ việc và nguyện vọng của doanh nghiệp.