Ngành năng lượng tái tạo Việt Nam kỳ vọng tăng trưởng bền vững

Tại Diễn đàn khoa học với chủ đề “Đầu tư phát triển năng lượng hướng tới mục tiêu tăng trưởng kinh tế cao và bền vững” tổ chức ngày 21/8, TS. Tạ Đình Thi - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, cho biết nhu cầu điện năng của Việt Nam sẽ tăng trung bình 8-10%/năm trong thập kỷ tới, trong khi các nguồn năng lượng sơ cấp như thủy điện, than và dầu khí đang dần cạn kiệt, buộc Việt Nam phải phụ thuộc vào nhập khẩu từ năm 2015. Ước tính đến năm 2035 cần bổ sung thêm 150.000 MW năng lượng tái tạo, tương đương khoảng 1.500 dự án mới.

Để duy trì tốc độ tăng trưởng như kỳ vọng, mức đầu tư toàn xã hội bình quân phải đạt ít nhất 38% GDP. Mỗi năm, Việt Nam cần huy động khoảng 240-245 tỷ USD, trong đó riêng ngành điện chiếm hơn 21 tỷ USD. Với khả năng ngân sách chỉ đáp ứng khoảng 35%, phần lớn nguồn lực còn lại phải đến từ khu vực tư nhân và vốn quốc tế.

Với bối cảnh đó, chuyển dịch sang năng lượng tái tạo và công nghệ hiện đại không còn là lựa chọn, mà là lối đi tất yếu để vừa đảm bảo an ninh năng lượng, vừa duy trì tăng trưởng bền vững và bảo vệ môi trường.

Tuy nhiên, quá trình phát triển năng lượng tái tạo của Việt Nam vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức cần được giải quyết cấp bách để đảm bảo tính bền vững và hiệu quả kinh tế xã hội.

PGS.TS. Vũ Trọng Lâm, Giám đốc kiêm Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật cho rằng, một trong những “điểm nghẽn” lớn nhất hiện nay là hạ tầng lưới truyền tải chưa theo kịp tốc độ phát triển công suất điện tái tạo, đặc biệt ở các vùng Nam Trung Bộ và Tây Nguyên, dẫn đến hiện tượng quá tải vào giờ cao điểm và phải cắt giảm công suất phát, ảnh hưởng lớn tới hiệu quả đầu tư.

Thách thức thứ hai xuất phát từ sự không ổn định về nguồn cung, điện mặt trời bị ảnh hưởng bởi mùa mưa giảm 20-30%, gió yếu thời điểm giữa năm làm hạn chế hiệu suất tuabin, trong khi thiếu các hệ thống lưu trữ quy mô lớn khiến nguồn năng lượng tái tạo khó có thể điều tiết phụ tải cần thiết, dẫn đến sự phụ thuộc vào nhiệt điện hoặc nhập khẩu khi sản lượng giảm đột ngột.

Thứ ba, chính sách hỗ trợ còn thiếu tính bền vững. Sau khi cơ chế FIT kết thúc (2020 với điện mặt trời, 2021 với điện gió), hàng loạt dự án với tổng công suất khoảng 4.500 MW rơi vào tình trạng đình trệ do chưa có cơ chế thanh toán thay thế rõ ràng. Thủ tục phê duyệt, đấu nối, ký hợp đồng mua bán điện (PPA) còn kéo dài, trong khi quy định kỹ thuật cho các loại hình mới vẫn đang trong quá trình xem xét.

Cuối cùng, sự chênh lệch cung - cầu nguồn điện tác động rõ rệt, khi nguồn sạch tập trung tại miền Trung và miền Nam trong khi nhu cầu điện lớn nhất lại nằm ở Đông Nam Bộ và Đồng bằng sông Hồng, tạo sức ép lên hệ thống truyền tải, tăng tổn thất điện năng, ảnh hưởng đến hiệu quả kinh tế và độ tin cậy của hệ thống.

Nhận thức được những “nút thắt” này, Chính phủ Việt Nam đã có những động thái quyết liệt nhằm đưa ngành năng lượng tái tạo trở lại quỹ đạo tăng trưởng. Quy hoạch điện VIII đã được ban hành, đặt mục tiêu phát triển năng lượng tái tạo là nền tảng, nhưng với một tầm nhìn khác: hướng tới thị trường và hiệu quả.

Điểm nhấn quan trọng nhất trong chiến lược mới là cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA). DPPA không chỉ giúp giảm tải cho EVN mà còn mở ra một sân chơi mới, nơi các doanh nghiệp sản xuất điện sạch có thể trực tiếp bán điện cho các khách hàng tiêu thụ lớn như các khu công nghiệp, khu chế xuất.

Theo FiinRatings, đây là một sự chuyển dịch tư duy chiến lược, từ mô hình “nhà nước mua hết” sang một mô hình “thị trường mua bán”, thúc đẩy cạnh tranh và minh bạch. Cơ chế này không chỉ giúp giải quyết đầu ra cho các dự án chuyển tiếp mà còn tạo động lực mạnh mẽ cho việc đầu tư mới, đặc biệt là điện mặt trời áp mái tại các khu công nghiệp, vốn có nhu cầu điện lớn và ổn định.

Song song với DPPA, việc ban hành khung giá phát điện cho các dự án chuyển tiếp cũng là một bước đi mang tính quyết định. Dù mức giá thấp hơn so với FiT (giá hỗ trợ) ban đầu, cơ chế này đã tháo gỡ nút thắt lớn nhất, cho phép hàng loạt dự án "tỉnh giấc" và đi vào hoạt động thương mại. Điều này không chỉ giúp chủ đầu tư có dòng tiền để trả nợ mà còn giải phóng nguồn năng lượng sạch đang bị "đóng băng", góp phần đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia.

FiinRatings dự báo, nhìn về trung và dài hạn, ngành năng lượng tái tạo Việt Nam sẽ có những bước đột phá mạnh mẽ từ năm 2025 trở đi. Động lực chính sẽ đến từ sự phát triển của điện gió ngoài khơi quy mô lớn, tiềm năng vô tận của điện mặt trời áp mái và sự tích hợp ngày càng sâu rộng của các hệ thống lưu trữ năng lượng (BESS) nhằm giải quyết bài toán ổn định lưới điện. Tuy nhiên, để hiện thực hóa những tiềm năng này, việc xây dựng một hành lang pháp lý vững chắc, một cơ chế giá minh bạch và một hạ tầng lưới điện đủ mạnh mẽ sẽ là những yếu tố then chốt, quyết định sự thành công của một thị trường năng lượng xanh, bền vững và đầy tiềm năng.