Nhìn lại sự phát triển của văn học, nghệ thuật Việt Nam 50 năm sau thống nhất đất nước

Hội thảo được tổ chức với sự tham dự của gần 100 đại biểu, gồm các nhà nghiên cứu, nhà quản lý, văn nghệ sĩ, giảng viên đến từ các viện nghiên cứu, trường đào tạo nghệ thuật, các nhà hát, hội văn học nghệ thuật Trung ương và địa phương, cùng nhiều cơ quan báo chí,… Hội thảo đã diễn ra sôi nổi, sâu sắc, thu hút tới 33 tham luận cùng hàng chục ý kiến phản biện, trao đổi trực tiếp tại hội trường.

Phát biểu tại sự kiện, ông Hoàng Hà - Tổng Biên tập Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật khẳng định: "Văn học, nghệ thuật là lĩnh vực đặc biệt tinh tế trong văn hóa, có vai trò quan trọng trong việc phản ánh tâm hồn dân tộc, nuôi dưỡng khát vọng chân - thiện - mỹ, và thúc đẩy sự phát triển toàn diện của con người Việt Nam". Theo ông, trong 50 năm sau ngày thống nhất đất nước, văn học nghệ thuật đã có những bước chuyển mạnh mẽ, vừa tiếp nối mạch nguồn truyền thống, vừa không ngừng tìm tòi, đổi mới trong phương thức sáng tạo và biểu đạt.

Trong giai đoạn đầu (1975 - 1985), văn học và nghệ thuật tiếp tục thực hiện sứ mệnh phản ánh công cuộc khắc phục hậu quả chiến tranh, xây dựng đất nước hòa bình. Phần lớn các tác phẩm thời kỳ này mang khuynh hướng hiện thực xã hội chủ nghĩa, tập trung ca ngợi tinh thần lao động, đoàn kết và lý tưởng cộng đồng. Tuy nhiên, cũng đã bắt đầu xuất hiện những tiếng nói cá nhân, phản ánh tâm tư, trăn trở trước những bất cập của cơ chế bao cấp - được ví như "ánh sáng đầu tiên của đêm trước Đổi mới".

Bước vào thời kỳ đổi mới, văn học, nghệ thuật Việt Nam bước vào một không gian sáng tạo rộng mở. Cảm hứng dân chủ lan tỏa đã tiếp thêm sinh lực cho người nghệ sĩ, thúc đẩy đa dạng phong cách và đề tài. Nhiều tác phẩm đi sâu vào số phận cá nhân, bi kịch con người, qua đó tôn vinh các giá trị nhân văn, lòng yêu nước, vị tha, và tinh thần khoan dung - những giá trị cốt lõi gắn với truyền thống dân tộc và tinh thần thời đại.

Cùng với hội nhập quốc tế, văn học và nghệ thuật Việt Nam đã đón nhận, tiếp thu các trường phái sáng tác hiện đại và hậu hiện đại. Các nhà văn, nghệ sĩ dần vượt ra khỏi khuôn mẫu cũ, thử nghiệm nhiều lối biểu đạt mới mẻ. Một số tác phẩm được dịch ra tiếng nước ngoài, nhiều chương trình nghệ thuật được giới thiệu tại các tuần lễ văn hóa quốc tế, góp phần quảng bá sâu rộng hình ảnh đất nước và con người Việt Nam.

Trong khoảng ba thập niên trở lại đây, đời sống nghệ thuật nước nhà còn chứng kiến sự xuất hiện và phát triển nhanh chóng của các loại hình đương đại: nghệ thuật trình diễn, sắp đặt, video art, nghệ thuật đa phương tiện... Không chỉ làm phong phú diện mạo nghệ thuật, các hình thức này còn mở ra không gian tương tác mới với công chúng, nhất là giới trẻ - thế hệ công dân toàn cầu của kỷ nguyên số. Những lễ hội như Liên hoan phim, Ngày Thơ Việt Nam, Ngày Âm nhạc, các sự kiện giao lưu quốc tế… đã tạo nên những diễn đàn sáng tạo sôi động, nuôi dưỡng cảm hứng nghệ thuật và kết nối cộng đồng yêu văn hóa.

Một dấu ấn không thể bỏ qua là sự chuyển dịch mạnh mẽ của nghệ thuật lên không gian mạng. Công nghệ số, nền tảng trực tuyến, mạng xã hội không chỉ mở rộng không gian công bố tác phẩm mà còn tạo nên môi trường sáng tạo và phản hồi hai chiều giữa nghệ sĩ - công chúng. "Chưa bao giờ văn nghệ sĩ có điều kiện thuận lợi để phổ biến sáng tạo như hiện nay" - ông Hoàng Hà nhấn mạnh.

Đồng thời, thị trường nghệ thuật cũng bắt đầu khởi sắc, đặc biệt trong lĩnh vực điện ảnh. Các sản phẩm phim Việt được sản xuất chuyên nghiệp, đoạt nhiều giải thưởng quốc tế, đóng góp tích cực vào mục tiêu phát triển công nghiệp văn hóa - một trong những trụ cột của Chiến lược phát triển văn hóa Việt Nam đến năm 2030.

Với tham luận "Phim truyện điện ảnh Việt Nam sau 1975: một số khuynh hướng nghệ thuật và vấn đề đặt ra", PGS.TS Vũ Ngọc Thanh - nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh TP.HCM, đã điểm lại 50 năm phát triển điện ảnh Việt Nam với nhiều khuynh hướng nghệ thuật đặc sắc.

Ông phân tích các xu hướng nổi bật như: hiện thực xã hội chủ nghĩa, chất trữ tình và chất thơ, phim lịch sử - chiến tranh, phim phản ánh hiện thực xã hội, phim thị trường, phim giải trí, phim nghệ thuật… Mỗi khuynh hướng đều để lại dấu ấn sáng tạo riêng, góp phần hình thành diện mạo điện ảnh dân tộc qua các thời kỳ.

PGS.TS Vũ Ngọc Thanh nhấn mạnh, các khuynh hướng nghệ thuật hiện nay đang đứng trước nhiều thách thức lớn như: sự giằng co giữa truyền thống và cách tân, nghệ thuật và thị trường, bản sắc dân tộc và hội nhập quốc tế. Theo ông, điện ảnh - cũng như các lĩnh vực văn hóa nghệ thuật khác - cần nhận thức rõ và ứng xử phù hợp với những vấn đề mang tính thời đại này.

Bên cạnh đó, Hội thảo cũng là dịp để các đại biểu thẳng thắn nhìn nhận những tồn tại, hạn chế. Ngoài những tác phẩm có giá trị nghệ thuật, vẫn còn không ít sản phẩm chạy theo thị hiếu thấp, thiên về giải trí, hời hợt trong tư tưởng và kịch bản. Một số tác phẩm phản ánh hiện thực bi quan, xa rời đời sống, thiếu sức lay động hoặc không bắt kịp sự phát triển xã hội.

Nghệ thuật truyền thống, dù giàu bản sắc, vẫn đang vật lộn với việc duy trì khán giả, đặc biệt là trong giới trẻ. Công tác lý luận - phê bình văn học nghệ thuật được cho là còn mỏng, chưa đủ sức định hướng và nâng tầm thẩm mỹ cho xã hội. Chính sách hỗ trợ nghệ sĩ sáng tạo vẫn còn nhiều vướng mắc về cơ chế, tài chính, môi trường thử nghiệm…

Trong phần thảo luận, nhiều ý kiến đã đưa ra những gợi mở sâu sắc nhằm thúc đẩy sự phát triển bền vững của văn học, nghệ thuật Việt Nam trong giai đoạn tới.

Phát biểu tại hội thảo, PGS.TS Bùi Hoài Sơn - Ủy viên chuyên trách Ủy ban Văn hóa - Xã hội của Quốc hội, khẳng định: Để văn học, nghệ thuật phát triển bền vững, cần có một hệ thống chính sách và pháp luật đồng bộ, tạo dựng môi trường, hệ sinh thái thuận lợi cho sáng tạo nghệ thuật. Ông cho biết, Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025 - 2035 sẽ là nguồn lực quan trọng, đi cùng các chính sách về thuế, đất đai, hợp tác công - tư nhằm thúc đẩy lĩnh vực này phát triển.

Đồng thời, ông nhấn mạnh yêu cầu phát triển văn học số, xác lập chủ quyền nghệ thuật trên không gian mạng, đáp ứng yêu cầu của công nghiệp văn hóa và xu thế chuyển đổi số đang diễn ra mạnh mẽ. "Hội thảo là cơ hội để lắng nghe, tiếp thu những ý kiến có giá trị, giúp Quốc hội xây dựng chính sách phù hợp thực tiễn, đồng hành cùng sự phát triển của văn học, nghệ thuật nước nhà", ông khẳng định.

Trong bài tham luận của mình, ThS. NSND Trần Ly Ly - Chủ tịch Hội đồng trường Học viện Múa Việt Nam, nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết đổi mới đào tạo nghệ thuật trong kỷ nguyên số, hướng tới xây dựng đội ngũ giảng viên, nghệ sĩ có tư duy toàn cầu, năng lực quản lý, sáng tạo và thích ứng hội nhập.

Bà Trần Ly Ly đề xuất mô hình đào tạo mở, linh hoạt, cá nhân hóa lộ trình học tập cho những tài năng nổi trội, kết hợp giữa kỹ thuật chuyên sâu, tư duy sáng tạo và phản biện nghệ thuật. Đồng thời, cần xây dựng chương trình tích hợp giữa kỹ thuật biểu diễn - biên đạo - công nghệ - quản lý nghệ thuật, phù hợp thực tiễn và đặc thù đào tạo từ sớm của ngành...

Khép lại hội thảo, những góc nhìn học thuật sắc sảo, các kiến nghị thiết thực cùng tinh thần đối thoại cởi mở đã góp phần phác họa bức tranh toàn cảnh của văn học, nghệ thuật Việt Nam 50 năm sau ngày thống nhất. Từ nền tảng truyền thống, với những tinh hoa đã được khẳng định, văn học và nghệ thuật Việt Nam hôm nay cần tiếp tục đổi mới tư duy, làm giàu ngôn ngữ biểu đạt, nâng cao bản lĩnh sáng tạo, và không ngừng mở rộng không gian tương tác với thời đại.

Từ chiến tranh đến hòa bình, từ bao cấp đến đổi mới, từ truyền thống đến hội nhập, văn học và nghệ thuật luôn đồng hành cùng dân tộc - ghi dấu những khoảnh khắc lịch sử, thể hiện khát vọng sống, yêu thương, và cống hiến của con người Việt Nam. Mỗi thời kỳ đều để lại những dấu ấn riêng biệt, những phong cách đa thanh và những chuyển động giàu nội lực, chứng tỏ sức sống bền bỉ và bản lĩnh thích ứng của nền nghệ thuật nước nhà.