Ở lại hay Di cư - Cuộc sống vùng ĐBSCL đang ở ngã rẽ quan trọng với nhiều thách thức cho sự phát triển bền vững

Báo cáo "Cuộc sống vùng ĐBSCL ở Việt Nam" có ý nghĩa quan trọng, cung cấp phân tích dữ liệu và định hướng chiến lược trong bối cảnh vùng đang đối mặt với tình trạng nghèo gia tăng, biến đổi nhân khẩu học và các mối đe dọa khí hậu ngày càng nghiêm trọng. Từng là nền tảng của thành công Nông nghiệp Việt Nam, vùng ĐBSCL nay không thể tiếp tục dựa vào các mô hình tăng trưởng truyền thống.

Vùng ĐBSCL đang ở ngã rẽ quan trọng

Phát biểu khai mạc Hội nghị, bà Mariam Sherman - Giám đốc Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam cho biết, ĐBSCL - nơi sinh sống của gần 18 triệu người, từ lâu đã là trái tim Nông nghiệp của Việt Nam, một trong những vùng nông thôn năng suất nhất thế giới. Vùng ĐBSCL sản xuất hơn 1/5 lượng gạo của cả nước, hơn 2/3 sản lượng nuôi trồng thủy sản và một phần đáng kể trái cây, rau củ cho thị trường trong nước và xuất khẩu. Trong nhiều thập kỷ, ĐBSCL đã là trung tâm thành công của Việt Nam trong việc giảm nghèo và củng cố an ninh lương thực.

Bà Mariam Sherman cũng cho rằng, "vùng đang ở ngã rẽ quan trọng". Trong đó, tỷ lệ nghèo của vùng ĐBSCL trước kia đã từng giảm đều đặn, nhưng những cú sốc gần đây khiến thành quả này ngày càng mong manh. Cùng với đó, là cơ cấu kinh tế của vùng đang dịch chuyển. Nông nghiệp vẫn thiết yếu nhưng không còn là động lực tăng trưởng chủ đạo; Tình trạng không có đất canh tác gia tăng, trình độ học vấn vẫn thấp hơn mức trung bình quốc gia và khoảng cách bất bình đẳng ngày càng nới rộng; lao động trẻ chuyển sang làm việc trong khu vực dịch vụ và xây dựng, nhưng lại có nhiều việc làm phi chính thức và thu nhập thấp.

Cạnh đó là, rủi ro khí hậu và môi trường làm tình hình thêm phức tạp. Gần một nửa dân số của vùng ĐBSCL sống ở khu vực dễ bị lũ lụt, hạn hán, xâm nhập mặn hoặc nắng nóng cực đoan. Nước mặn xâm nhập sâu hơn vào đất liền, gia tăng tình trạng xói lở bờ biển và sụt lún đất khiến mặt đất hạ thấp nhanh hơn mực nước biển dâng. Những biến đổi này tác động trực tiếp đến nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản, hạ tầng và sinh kế.

Để hỗ trợ khả năng thích ứng của vùng, Ngân hàng Thế giới đang phối hợp với nhiều tỉnh, thành nhằm hỗ trợ tăng cường công tác quản lý đất và nước. Bao gồm cải thiện công cụ giám sát và quy hoạch phù hợp với Quy hoạch tổng thể vùng ĐBSCL, đầu tư hạ tầng quản lý mặn và lũ, hỗ trợ thực hành nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản thích ứng khí hậu. Những nỗ lực này sẽ giúp bảo vệ tài sản sản xuất, duy trì thu nhập, và giảm tính dễ tổn thương của các hộ nghèo nhất, những người chịu tác động cú sốc nhiều nhất và có khả năng phục hồi thấp nhất.

Bà Mariam Sherman - Giám đốc Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam khẳng định cam kết hỗ trợ tầm nhìn của Việt Nam về một ĐBSCL kiên cường, bao trùm và thịnh vượng. Đồng thời, tiếp tục phân tích sâu hơn, hỗ trợ hơn nữa việc hoạch định chính sách dựa trên bằng chứng và đồng hành cùng vùng ĐBSCL trong quá trình chuyển đổi sâu sắc này.

Phát triển bao trùm và bền vững của toàn vùng

Phát biểu chào mừng hội nghị, TS. Nguyễn Anh Tuấn, Ủy viên Trung ương Đảng, Phó Trưởng Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương nhận định, đây là giai đoạn đòi hỏi tư duy phát triển mới, dài hạn, đặc biệt trong bối cảnh "ĐBSCL đang ở một thời điểm bước ngoặt".

Từ góc độ hoạch định chính sách chiến lược, TS. Nguyễn Anh Tuấn cho rằng những nội dung Báo cáo của Ngân hàng Thế giới phân tích, từ sinh kế, giảm nghèo, di cư cho tới các rủi ro khí hậu và môi trường ngày càng gia tăng, cần được nhìn nhận trong một bức tranh tổng thể và dài hạn. Đây không phải là những vấn đề tách rời, mà phản ánh những thách thức mang tính cấu trúc trong quá trình phát triển của vùng ĐBSCL qua nhiều giai đoạn.

Chính trong bối cảnh đó, Nghị quyết số 13-NQ/TW của Bộ Chính trị về phương hướng phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm QPAN vùng ĐBSCL đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã đặt ra yêu cầu đổi mới tư duy phát triển đối với ĐBSCL, chuyển từ cách tiếp cận theo từng ngành, từng địa phương sang cách tiếp cận tích hợp, liên vùng; từ "ứng phó" sang "chủ động" thích ứng và nhất quán coi con người là trung tâm của phát triển.

Phó Trưởng Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương Nguyễn Anh Tuấn cho rằng, vấn đề cốt lõi là tạo ra một môi trường phát triển đủ hấp dẫn, an toàn và bao trùm, để người dân ĐBSCL có thể yên tâm gắn bó, hoặc chủ động tìm kiếm những cơ hội phát triển mới, mà không rơi vào tình thế dễ bị tổn thương. Tinh thần này cũng được thể hiện rõ trong Dự thảo Báo cáo Chính trị trình Đại hội XIV của Đảng, khi nhấn mạnh yêu cầu phát triển bao trùm, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và khả năng chống chịu của nền kinh tế - xã hội trước các cú sốc bên ngoài, đặc biệt là biến đổi khí hậu…

TS. Nguyễn Anh Tuấn, Ủy viên Trung ương Đảng, Phó Trưởng Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương cũng cho rằng, ĐBSCL trong giai đoạn tới cần hoàn thiện thể chế điều phối phát triển vùng, tương xứng với quy mô không gian hành chính và kinh tế mới, bảo đảm sự phối hợp chặt chẽ, hiệu quả giữa Trung ương và các địa phương. Song song đó, là thúc đẩy mạnh mẽ quá trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng của ĐBSCL theo hướng xanh, giá trị cao và bền vững. Trong đó, nông nghiệp tiếp tục giữ vai trò nền tảng, nhưng không còn được nhìn nhận thuần túy là hoạt động sản xuất, mà là một bộ phận của hệ sinh thái kinh tế - xã hội rộng lớn hơn, gắn với chế biến, logistics, thị trường, khoa học - công nghệ và bảo vệ môi trường.

Đồng thời, đa dạng hóa động lực tăng trưởng của vùng thông qua phát triển công nghiệp chế biến, công nghiệp hỗ trợ, năng lượng tái tạo, kinh tế biển, cùng với các lĩnh vực dịch vụ, logistics, du lịch sinh thái và kinh tế đô thị phù hợp với điều kiện tự nhiên và lợi thế so sánh của vùng. Cạnh đó, quan tâm đầu tư cho con người cần được đặt ở vị trí trung tâm của chiến lược thích ứng và phát triển của ĐBSCL…

Lúa gạo vẫn giữ vai trò trung tâm trong kinh tế ĐBSCL

Chia sẻ tại hội nghị, TS. Paul Corral, Chuyên gia Kinh tế Cao cấp, Ngân hàng Thế giới nhấn mạnh 4 thông điệp định hình của báo cáo là: Tổn thương ngày càng sâu sắc với những cú sốc liên tiếp về hạn hán, xâm nhập mặn và đại dịch COVID-19 đã đẩy nhiều hộ gia đình quay trở lại tình trạng nghèo đói và làm suy giảm tài sản. Người trẻ rời khỏi nông nghiệp, chuyển sang việc làm hưởng lương. Mức độ đối mặt với rủi ro khí hậu và môi trường rất rộng (Gần một nửa dân số vùng sống trong khu vực chịu nhiều loại rủi ro, với tình trạng xâm nhập mặn và sụt lún đất ngày càng nghiêm trọng). Chiến lược phát triển cần đặt con người làm trung tâm, đi kèm hạ tầng bền vững.

TS. Paul Corral nhấn mạnh, ĐBSCL đang tụt hậu về mặt cấu trúc so với quá trình chuyển đổi của Việt Nam. Nông nghiệp vẫn chiếm tỷ trọng lớn hơn nhiều trong GDP của vùng so với mức trung bình cả nước và tỷ lệ lao động trong nông nghiệp ở ĐBSCL vẫn cao hơn đáng kể so với các khu vực khác của Việt Nam. Trong khi đó, khu vực dịch vụ hiện đóng góp tỷ trọng lớn nhất vào GDP và có khả năng sử dụng phần lớn lao động trong vùng. Song, tăng trưởng tiền lương ngoài nông nghiệp lại yếu và không đồng đều, chưa đủ mạnh để duy trì giảm nghèo.

ĐBSCL có lợi thế so sánh trong nông nghiệp; năng suất và thu nhập từ nông nghiệp tương đối cao so với nhiều khu vực khác, nhưng vẫn thấp hơn nhiều so với các ngành dịch vụ và công nghiệp chế biến, sản xuất. "ĐBSCL đang chịu "rào cản kép", trong đó nhiều người vẫn làm việc trong các ngành có năng suất thấp; ngay cả khi rời khỏi nông nghiệp, thu nhập họ nhận được vẫn thấp hơn so với các vùng khác. Điều này hạn chế tăng trưởng thu nhập chung và khiến các hộ gia đình dễ bị tổn thương hơn trước các cú sốc" - TS. Paul Corral nhấn mạnh.

Bên cạnh đó, tác động khí hậu trực tiếp đe dọa sinh kế; những thách thức về cơ cấu trở nên nghiêm trọng hơn khi xét đến rủi ro khí hậu và môi trường. TS. Paul Corral cho rằng, ĐBSCL phụ thuộc vào nông nghiệp làm tăng tính dễ tổn thương khi các cú sốc, đặc biệt là xâm nhập mặn ngày càng dữ dội và thường xuyên. Số liệu cho thấy tình trạng xâm nhập mặn đã phổ biến và dự báo sẽ lan sâu hơn vào đất liền. Nắng nóng cực đoan cũng gia tăng, làm giảm năng suất lao động và ảnh hưởng đến sức khỏe, đặc biệt đối với lao động ngoài trời và trong nông nghiệp.

"Lúa gạo vẫn giữ vai trò trung tâm trong kinh tế ĐBSCL. Nhưng sự tham gia giảm sút và tình trạng mất đất gia tăng đã hạn chế vai trò của nó trong giảm nghèo. Điều này thay đổi căn bản cách tiếp cận giảm nghèo. Khi nông nghiệp không còn là lựa chọn phổ biến, vốn nhân lực hạn chế khiến con đường thích ứng bị thu hẹp" - TS. Paul Corral lưu ý lúa gạo không còn đủ sức gánh cả vùng, cho nên Di cư giúp hộ gia đình ứng phó, nhưng không phải lúc nào cũng mang lại kết quả tốt hơn.

Báo cáo "Cuộc sống vùng ĐBSCL ở Việt Nam" đề xuất 5 trụ cột chiến lược hiện đại hóa nông nghiệp, đầu tư vào giáo dục và kỹ năng, cải thiện hạ tầng, tạo điều kiện cho di cư an toàn và xây dựng hệ thống an sinh xã hội thích ứng một cách đồng bộ để hình thành một lộ trình toàn diện nhằm bảo đảm phát triển bền vững, bao trùm và có khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu. Các phát hiện của báo cáo không chỉ quan trọng đối với việc bảo vệ sinh kế của hàng triệu người dân trong vùng, mà còn góp phần củng cố sự ổn định và thịnh vượng lâu dài của Việt Nam. Góp phần thúc đẩy thêm các cuộc đối thoại và hành động trên con đường đưa Việt Nam trở thành quốc gia có thu nhập trung bình cao, và xa hơn là quốc gia có thu nhập cao.

Trong khuôn khổ hội nghị cũng đã diễn ra phiên thảo luận bàn tròn nhằm khai thác những hiểu biết quan trọng cũng như các thảo luận chính sách cho vùng ĐBSCL nói riêng và sự thịnh vượng lâu dài của Việt Nam nói chung.