Quá trình phát triển và sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm - Ngập giữa vũng lầy qua ngòi bút của nhà báo, nhà văn người Mỹ - David Halberstam

Nhân kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9 - những dấu mốc thiêng liêng trong hành trình giành độc lập, tự do của dân tộc Việt Nam, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật trân trọng giới thiệu đến bạn đọc cuốn sách Quá trình phát triển và sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm - Ngập giữa vũng lầy, một tác phẩm tâm huyết của nhà báo, nhà văn người Mỹ - David Halberstam - người từng đoạt giải thưởng Pulitzer danh giá và trực tiếp đưa tin từ chiến trường Việt Nam vào những năm đầu thập niên 60 thế kỷ XX.

Với tư cách một phóng viên chiến trường của Tạp chí Time, David Halberstam đã có hơn một năm sống và làm việc tại miền Nam Việt Nam trong giai đoạn then chốt (từ tháng 10/1963 đến tháng 12/1964). Dựa trên những quan sát trực tiếp, tiếp xúc với nhiều nhân vật chính trị cấp cao trong chính quyền Sài Gòn cũng như từ các phái đoàn ngoại giao, quân sự Mỹ, ông đã phác họa nên một bức tranh toàn cảnh về sự hình thành, vận hành và sụp đổ không thể tránh khỏi của chế độ Ngô Đình Diệm - một chính quyền gia đình trị, độc tài và phản động.

Giá trị của cuốn sách ở chỗ sự trung thực trong giọng văn và cách tiếp cận. David Halberstam không tô hồng, không né tránh, mà thẳng thắn chỉ ra những sai lầm chiến lược mang tính hệ thống của Mỹ tại miền Nam Việt Nam: Đó là sự ngộ nhận về bản chất của cuộc chiến, sự lệ thuộc mù quáng vào chính quyền Ngô Đình Diệm và những quyết sách can thiệp vũ lực ngày càng lún sâu mà không có điểm dừng. 

Tác giả viết: "Không một người Mỹ nào có thể trở về từ Việt Nam với cái đầu ngẩng cao và lương tâm trong sáng. Nếu có chút lương tâm, hẳn anh ta sẽ trở về nhà với một nỗi bất an sâu sắc, chưa kể đến những nỗi đau hay niềm thương cảm đối với đất nước này" - có thể thấy đó như một lời tự thú thành thật, đầy đau xót, mà cũng mang tính tiên tri về sự thất bại tất yếu của Mỹ tại Việt Nam.

Halberstam đã chứng kiến sự vận hành của chế độ Sài Gòn dưới thời Ngô Đình Diệm: Từ các chiến dịch tuyên truyền dối trá, chính sách đàn áp phong trào Phật giáo, đến việc trục xuất nhiều nhà báo nước ngoài đưa tin trung thực, gây tổn hại cho cá nhân Ngô Đình Diệm hay chế độ độc tài gia đình trị của ông ta. Halberstam nhận định rằng sự tồn tại của chế độ Ngô Đình Diệm duy nhất chỉ dựa vào các khoản viện trợ khổng lồ từ Mỹ, cùng sự thao túng chính trị của một nhóm người trong gia đình họ Ngô. "Trong suốt mười năm ở Đông Dương, họ đã trì hoãn việc đưa ra cam kết cuối cùng... Thế trận lúc đó đã trở nên không thể cầm cự được, ngay cả khi có viện trợ đáng kể từ Mỹ" - ông viết.

Tác phẩm không chỉ là một bản cáo trạng với chế độ Ngô Đình Diệm hay với chính sách đối ngoại của Mỹ, mà còn là một lời khẳng định mạnh mẽ về sức sống, chính nghĩa và niềm tin tất thắng của cách mạng Việt Nam. 

Halberstam từng nói rõ trong cuốn sách rằng: "Mỹ dù có vũ khí hiện đại, cũng không thể chiến thắng được tinh thần đấu tranh của lực lượng cách mạng Việt Nam nói riêng và nhân dân Việt Nam nói chung". Điều đó không xuất phát từ một lập trường chính trị sẵn có, mà là kết quả của những chứng kiến từ các cuộc càn quét của quân đội Việt Nam Cộng hòa, đến những câu chuyện thấm đẫm đau thương trong đời sống người dân thường.

Tác phẩm cũng chứa đựng những trang viết phản ánh sự đối đầu căng thẳng giữa giới báo chí và phái bộ Mỹ tại Sài Gòn, giữa những người tìm kiếm sự thật và những người muốn bưng bít nó. Halberstam đã ghi lại cuộc trục xuất đầy định kiến của nhà báo François Sully - người dám phản ánh sự thật về chính quyền Ngô Đình Diệm, và cũng là đồng nghiệp được nhiều phóng viên kính trọng. Câu chuyện ấy cho thấy rõ chính quyền Sài Gòn không chấp nhận tiếng nói độc lập và tự do báo chí ở miền Nam chỉ là một vỏ bọc giả tạo.

Không chỉ là một khảo cứu lịch sử, cuốn sách còn là những dòng suy tư đầy trăn trở của một người Mỹ có lương tri. Trong chương cuối, ông đặt ra hàng loạt câu hỏi không dễ trả lời: "Liệu nước Mỹ có đang thực sự giúp đỡ nhân dân miền Nam Việt Nam mà không làm tổn hại họ?", "Liệu người nông dân miền Nam có sống tốt hơn dưới chế độ Sài Gòn được Mỹ hậu thuẫn?", và sau cùng, ông để ngỏ kết luận với một nỗi hoài nghi về cả danh dự quốc gia lẫn tính chính đáng của cuộc chiến.

Chọn xuất bản tác phẩm này đúng dịp Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật không chỉ giới thiệu một cuốn sách, mà còn gửi gắm một thông điệp: Sự thật lịch sử, dù đến từ một cây bút người Mỹ, vẫn cần được nhìn nhận, đối thoại và chia sẻ. Bởi càng hiểu được cái nhìn của "người trong cuộc" như Halberstam, chúng ta càng thấy rõ vì sao cách mạng Việt Nam là tất yếu, vì sao khát vọng độc lập và lòng yêu nước không thể bị khuất phục bằng bom đạn, và vì sao, cuối cùng, chính nghĩa sẽ chiến thắng.

Cuốn sách Quá trình phát triển và sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm - Ngập giữa vũng lầy là một tư liệu tham khảo quan trọng đối với bạn đọc quan tâm đến lịch sử hiện đại Việt Nam, báo chí chiến tranh, cũng như mối quan hệ Việt - Mỹ trong thế kỷ XX. Trên hết, đây là lời nhắc nhở về giá trị của độc lập dân tộc, tự do và tinh thần yêu nước, những giá trị mà toàn thể nhân dân Việt Nam đã giành được và gìn giữ bằng máu, bằng niềm tin không gì lay chuyển.

Cuốn sách Quá trình phát triển và sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm - Ngập giữa vũng lầy của nhà báo Mỹ - David Halberstam - là một công trình độc đáo, mang lại cái nhìn sắc sảo từ chính giới truyền thông Mỹ về cuộc chiến tranh Việt Nam và số phận của chính quyền Sài Gòn trước năm 1964. Được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phát hành, cuốn sách là một lát cắt quan trọng giúp người đọc hiểu rõ hơn về bản chất lệ thuộc, phản dân chủ của chế độ Ngô Đình Diệm, cũng như sự sa lầy tất yếu của nước Mỹ tại miền Nam Việt Nam.

David Halberstam, người từng đoạt giải thưởng Pulitzer, đã có mặt tại Việt Nam trong giai đoạn cao trào của khủng hoảng chính trị miền Nam. Với hơn một năm trực tiếp đưa tin tại Sài Gòn, ông không chỉ quan sát mà còn phân tích và phản biện sắc bén về chính sách can thiệp của Mỹ và tình trạng mục ruỗng của chính thể Ngô Đình Diệm. 

Qua cuốn sách, Halberstam thể hiện một quan điểm thẳng thắn: Chính quyền của Ngô Đình Diệm không chỉ mất lòng dân mà còn là sản phẩm méo mó của sự hỗ trợ mù quáng từ Washington. Trong khi các nhà hoạch định chính sách Mỹ vẫn nuôi ảo tưởng rằng có thể kiểm soát tình hình bằng viện trợ, quân sự và cố vấn, thì thực tế, lực lượng cách mạng ngày càng mở rộng ảnh hưởng, còn chính quyền Sài Gòn càng lún sâu vào khủng hoảng và đàn áp.

Tác giả không ngần ngại phơi bày sự lệ thuộc và gia đình trị của chế độ Ngô Đình Diệm. Những mô tả chi tiết về vai trò thao túng của bà Trần Lệ Xuân (bà Nhu), sự bất lực của quân đội Sài Gòn, hay các cuộc đàn áp phong trào Phật giáo năm 1963 đã cho thấy đây không phải là một chính thể đại diện cho dân chúng, mà là một bộ máy quyền lực khép kín, xa rời thực tiễn và không có khả năng tự thân tồn tại nếu thiếu ô dù của Mỹ. Thậm chí, Halberstam còn mô tả rõ thái độ lạnh lùng của giới chức Mỹ tại Việt Nam, khi họ chọn giữ thể diện hơn là phản ánh trung thực về sự sa sút nghiêm trọng của chính quyền tay sai.

Điều đặc biệt của cuốn sách là tinh thần phản biện của chính tác giả - một công dân Mỹ, một phóng viên làm việc cho Tạp chí Time. Halberstam nhìn nhận rõ ràng rằng cuộc chiến tranh của Mỹ tại Việt Nam là một cuộc chiến phi nghĩa, được biện minh bởi những lập luận sai lệch và những thống kê được "tô vẽ". Tác giả viết: "Không một người Mỹ nào có thể trở về từ Việt Nam với cái đầu ngẩng cao và lương tâm trong sáng… Sự thất bại của Mỹ ở Đông Dương là một thử thách vô ích, tốn kém và đẫm máu". Dưới ngòi bút của ông, hình ảnh nước Mỹ hiện lên không phải như người bảo vệ tự do, mà là kẻ can dự vào một cuộc chiến không có lối thoát, nơi mà chính nghĩa không thuộc về họ.

Tuy một số đánh giá của Halberstam còn mang tính cảm tính, chưa thực sự hiểu hết vai trò và tầm vóc của lực lượng cách mạng Việt Nam, nhưng không thể phủ nhận rằng ông là một trong những tiếng nói phản tỉnh mạnh mẽ trong lòng nước Mỹ thời kỳ chiến tranh. Chính từ góc nhìn của ông, người đọc hôm nay có thể hiểu rõ hơn vì sao nước Mỹ dù có ưu thế vượt trội về kinh tế, quân sự nhưng vẫn thất bại trước một dân tộc có ý chí độc lập và sự gắn bó máu thịt với nhân dân như cách mạng Việt Nam.

Việc Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật lựa chọn phát hành cuốn sách này không chỉ là một hành động tái hiện lịch sử từ nhiều góc độ, mà còn khẳng định vai trò của tư liệu phản chứng trong việc bảo vệ sự thật lịch sử. Trong bối cảnh hiện nay, khi công tác đấu tranh phản bác các luận điệu xuyên tạc ngày càng được chú trọng thì sự có mặt của cuốn sách Quá trình phát triển và sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm - Ngập giữa vũng lầy có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Không phải mọi tác phẩm của người Mỹ viết về chiến tranh Việt Nam đều đúng, nhưng khi một nhà báo Mỹ thừa nhận thất bại, lên tiếng phản biện chính quyền của mình, đó chính là minh chứng cho sự chính nghĩa của cách mạng và nhân dân Việt Nam.

Những năm gần đây, việc tiếp cận các tư liệu từ phía bên kia chiến tuyến không còn là điều xa lạ trong dòng chảy học thuật và văn hóa đọc tại Việt Nam. Nhưng một tác phẩm do chính một nhà báo Mỹ, từng đoạt giải thưởng Pulitzer, viết về quá trình sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm với cái nhìn tỉnh táo, phê phán và đầy nhân văn, vẫn là một dấu ấn hiếm có. Đó là lý do cuốn sách "Quá trình phát triển và sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm - Ngập giữa vũng lầy" của David Halberstam, do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phát hành, trở nên đặc biệt trong thời điểm hiện nay.

Halberstam không phải là một sử gia. Ông là một nhà báo, một người chứng kiến, một người ghi lại câu chuyện chiến tranh bằng trực giác, bằng cảm xúc, bằng sự day dứt của một người Mỹ thấu hiểu bi kịch không chỉ của người Việt mà cả dân tộc ông đang đại diện. Ông có mặt tại miền Nam Việt Nam từ tháng 10/1963 đến tháng 12/1964, đúng thời điểm chế độ Ngô Đình Diệm đi vào khủng hoảng toàn diện và sụp đổ. Tác phẩm của ông không chỉ thuật lại những biến cố chính trị, quân sự mà còn ghi lại bức tranh xã hội và văn hoá miền Nam dưới thời Diệm - một chính thể bị thao túng bởi chủ nghĩa gia đình trị, phản dân chủ và đầy bất ổn.

Dưới góc nhìn của một người làm báo, Halberstam không che giấu sự bối rối, thậm chí thất vọng trước cách mà giới chức Mỹ đã tô vẽ cho cuộc chiến này. Nhưng điều khiến cuốn sách vượt lên khỏi vai trò một bản ghi chép, chính là ở chỗ: Nó phản ánh bản lĩnh đạo đức của báo chí, thứ đạo đức vượt qua cả biên giới chính trị và quyền lực. Ông viết bằng nỗi bất an, bằng câu hỏi về danh dự và trách nhiệm của một quốc gia khi can thiệp vào vận mệnh của một dân tộc khác. Cuốn sách đầy ắp chi tiết, nhưng không lạnh lùng. Nó là một tài liệu sống động, nơi ngôn ngữ báo chí hòa quyện với giọng điệu suy tư của một người đã chạm tay vào sự thật, dù sự thật đó khiến chính ông tổn thương.

Không ít lần Halberstam thẳng thắn chỉ ra những phi lý trong cách điều hành chiến tranh của Washington và sự thối nát từ bên trong của chế độ Ngô Đình Diệm. Nhưng ông cũng không tô hồng lực lượng cách mạng, điều khiến cuốn sách trở nên đáng tin cậy như một bản phản ánh trung thực từ một bên thứ ba, người vừa trong cuộc vừa đủ khoảng cách để nhìn nhận. Ẩn sâu trong mỗi dòng chữ là sự hoài nghi về sức mạnh cưỡng chế của bạo lực, là khát vọng về một trật tự chính trị nhân văn hơn. Có thể nói, đây là một tác phẩm báo chí mang tinh thần văn hóa phản tư rõ nét, nơi mà chiến tranh không chỉ là vũ khí và chính sách, mà còn là bi kịch của niềm tin và phẩm giá con người.

Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật - trong hành trình ngày càng đổi mới cách tiếp cận độc giả, đã quyết định phát hành bản dịch tiếng Việt của tác phẩm này, như một đóng góp quý giá cho đời sống học thuật và văn hóa đọc nước nhà. Không phải để cổ vũ cho một góc nhìn đối lập, mà là để khẳng định rằng: Sự thật luôn có nhiều lớp lang và nhìn nhận khách quan, đa chiều là dấu hiệu của một xã hội trưởng thành. Nhân kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, việc giới thiệu một cuốn sách cũng là cách nhắc nhớ rằng: Tự do, độc lập và dân chủ là thành quả không dễ dàng, và đã từng phải giành lấy trong một thế giới đầy rối ren, nghi kỵ và can thiệp.

Không chỉ là một cuốn sách lịch sử báo chí, "Quá trình phát triển và sụp đổ của chế độ Ngô Đình Diệm - Ngập giữa vũng lầy" còn là một tác phẩm văn hóa quan trọng, giúp chúng ta hiểu thêm không chỉ về chiến tranh Việt Nam, mà còn về cách mà con người, dù ở đâu vẫn luôn phải đối diện với những giới hạn đạo đức, sự thật và trách nhiệm của chính mình. Đó là lý do cuốn sách này cần được đọc, và được suy ngẫm, không chỉ trong Tháng Tám hay Tháng Chín, mà trong bất kỳ mùa nào của lịch sử.

Văn Dương