Sân khấu múa rối nước “mini” - Sáng tạo mới trong hành trình gìn giữ di sản Việt

Cả thế giới rối nước thu nhỏ trong căn nhà của người nghệ sĩ

Sinh ra trong gia đình có truyền thống với môn nghệ thuật rối nước, nghệ sỹ Phan Thanh Liêm là thế hệ thứ 7 của gia đình vẫn còn gắn bó với nghề này. Bên trong ngôi nhà tại con ngõ 145, đường Thạch Bàn, phường Long Biên là một bảo tàng thu nhỏ của riêng gia đình anh với hàng ngàn con rối với đủ các nhân vật từ chú Tễu, con rồng, con lân, con phượng,… 

Tại không gian biểu diễn, trong tiếng nhạc rộn ràng, nghệ sĩ Phan Thanh Liêm đã biểu diễn những tiết mục truyền thống quen thuộc của múa rối nước như: chăn trâu, thổi sáo, đua thuyền, chọi trâu,… tích trò nào cũng nhận được những tràng pháo tay cổ vũ nhiệt tình từ khán giả.

Thế giới rối nước thu nhỏ trong ngôi nhà của nghệ sĩ Phan Thanh Liêm.

Bắt đầu với nghệ thuật múa rối nước truyền thống, nghệ sĩ Phan Thanh Liêm nhận ra, rối nước truyền thống cồng kềnh và phức tạp, nhiều khi khó tiếp cận tới khán giả. Vì vậy anh đã nghiên cứu cách để đưa sân khấu rối nước đến gần hơn với khán giả. 

Nghệ sĩ Phan Thanh Liêm chia sẻ: "Sân khấu thu nhỏ thì đơn giản hơn, nhưng phải nghĩ cách điều khiển con rối phù hợp với 1, 2 người biểu diễn. Và tôi đã mất thời gian dài để nghiên cứu điều này".

Sân khấu "mini" của nghệ sĩ Phan Thanh Liêm vẫn giữ nguyên được những yếu tố cơ bản của sân khấu rối nước truyền thống. Anh cố gắng dùng những thủ thuật tinh vi để mô phỏng màu nước sao cho giống nhất với màu nước phù sa sông Hồng, chú Tễu cũng được tạo hình tỉ mỉ để toát lên được hình ảnh chú bé tươi cười, hồn nhiên, hoạt bát đúng với tinh thần của chú Tễu truyền thống.

Với ý tưởng sân khấu rối nước "mini", ban đầu nghệ sĩ Phan Thanh Liêm đã vướng phải sự phản đối của những người đồng nghiệp và gia đình. Song, với tâm huyết của mình, sau hơn 20 năm vận hành sân khấu này, người nghệ sĩ đã tạo được "tệp" khán giả riêng mình với đa dạng lứa tuổi và  quốc tịch.

Đặc trưng mô hình rối nước mini

Sự đặc biệt và độc đáo của múa rối nước "mini" không chỉ đến từ việc sáng tạo sân khấu thu nhỏ mà còn phản ánh qua phần mặt nước của sân khấu biểu diễn. Để tái hiện màu nước đặc trưng của phù sa sông Hồng, các nghệ nhân đã dành hàng ngày hoặc thậm chí là hàng giờ để kỹ lưỡng hoà trộn đất và nước, tạo ra  màu nước chân thực nhất. Họ không chỉ muốn tạo ra một phần sân khấu màu nước, mà còn muốn khán giả cảm nhận được vẻ đẹp mộc mạc, thực tế và sâu sắc của môi trường nước đặc trưng này.

Ngoài ra, một yếu tố không thể phớt lờ khi nói đến múa rối nước chính là nhân vật "chú Tễu". Chú Tễu là nhân vật biểu tượng, được xem như "linh hồn" của sân khấu. Với tạo hình quen thuộc, khuôn mặt tròn, nụ cười tươi, dáng vẻ tinh nghịch, chú Tễu thường đảm nhận vai trò dẫn chuyện, kết nối các tích trò và tạo nên sắc thái vui tươi, dí dỏm cho buổi diễn. Trên sân khấu rối nước "mini" của nghệ sĩ Phan Thanh Liêm, hình tượng chú Tễu vẫn được giữ nguyên bản sắc truyền thống nhưng được trình bày trong không gian gần gũi, giúp khán giả dễ cảm nhận hơn tinh thần dân gian Việt Nam.

Sử dụng mặt nước như là nơi diễn trò cho quân rối, múa rối nước đã tạo nên sự phong phú và độc đáo của riêng mình, khác biệt hoàn toàn so với các loại khác như rối tay, rối que, rối máy, rối bóng của sân khấu rối cạn.

Buồng trò hay thủy đình là một trong những đặc trưng làm nên bản sắc của nghệ thuật múa rối nước. Không chỉ đơn thuần là một không gian biểu diễn, thủy đình còn là biểu tượng của văn hóa làng quê Việt. Được dựng theo kiến trúc mái đình truyền thống, thủy đình toát lên vẻ tinh tế, mộc mạc mà uy nghi, là nơi các nghệ nhân thể hiện tài năng và sức sáng tạo của mình. Đây là một không gian vừa thiên nhiên vừa nhân tạo, là nơi mà khán giả được chứng kiến một buổi biểu diễn, cũng như trải nghiệm một phần của lịch sử và văn hóa dân tộc.

Ước nguyện rối nước không bị mai một

Mong muốn những môn nghệ thuật văn hóa dân gian được giới trẻ quan tâm đến, anh Phan Thanh Liêm cho rằng, cần nhờ tới sự phối hợp của Bộ GD&ĐT. Hiện nay, có những trường cao đẳng đào tạo giáo viên về dân ca các vùng miền, đó cũng là một cách để đưa các em học sinh tiếp cận với những thể loại nghệ thuật dân gian. Trẻ em càng nhỏ tuổi, càng được làm quen sớm, thì những kiến thức về nghệ thuật dân tộc sẽ tồn tại trong nhận thức của các em càng lâu.

Nghệ nhân Phan Thanh Liêm cho biết: "Trước đây chúng tôi cũng đã thử nghiệm mang mô hình nghệ thuật truyền thống về tuyên truyền ở môi trường học đường nhưng chưa đạt được hiệu quả tốt. Tôi đã nghiên cứu rất nhiều về vấn đề này và nhận thấy, nếu chúng ta còn chần chừ trong việc đưa nghệ thuật truyền thống đến gần hơn với thế hệ trẻ - thế hệ tương lai của đất nước - thì một ngày nào đó, văn hóa truyền thống sẽ bị mai một dần. Đặc biệt là các khán giả trong nước, ở các lứa tuổi nhỏ hơn sẽ không biết đến những môn nghệ thuật này. Đó là một thiếu sót rất lớn".

Được hỏi về bí quyết để sống lâu với nghề, nghệ sĩ Phan Thanh Liêm tin rằng, yếu tố quan trọng nhất để giữ nghề là làm sao mình phục vụ cho khán giả hài lòng. Khi mình làm tốt công việc của mình, khán giả họ sẽ tự cảm nhận được cái tâm và nhiệt huyết của mình với nghề, từ đó "tiếng lành đồn xa". Đối với nghệ thuật, việc đầu tiên mà anh tự nhủ với mình là không được nghĩ tới mục đích thương mại. Nếu trong tiềm thức lúc nào cũng chỉ nghĩ đến tiền bạc, lợi nhuận thì rất khó để thành công và duy trì nghề.

Khi nghệ sĩ Phan Thanh Liêm nghiên cứu ra mô hình múa rối nước thu nhỏ, trong suy nghĩ của anh đến tận bây giờ vẫn không cho rằng mình sẽ làm nghề này để kiếm tiền hay để đi ra nước ngoài, anh luôn chăm chỉ làm tốt công việc của mình ở hiện tại và tin rằng thành quả sẽ tự tìm đến.

Về ước vọng của người nghệ sĩ đối với nghề, anh Phan Thanh Liêm cho hay: "Tôi mong muốn nghệ thuật rối nước này luôn tồn tại và phát triển để khán giả trong nước cho đến khán giả quốc tế đều biết tới".

Hiện nay hầu như khách quốc tế đến Việt nam đều tìm đến nghệ thuật rối nước. Chính vì nghệ thuật ngôn ngữ rối nước thuộc về hành động, cho dù ngôn ngữ bất đồng thì khán giả vẫn xem và hiểu được. Quan điểm của anh khi trình diễn một tác phẩm múa rối ngoài mục đích giải trí còn phải mang tính giáo dục, kết hợp song song cả hai yếu tố sẽ mang lại hiệu quả tốt, ví dụ như lồng ghép về văn hóa giao thông hay vấn đề môi trường vào vở diễn.

Trước đây cũng có một số nhà đầu tư xây thủy đình và đội đào tạo cho các địa phương về các môn nghệ thuật truyền thống. Nhưng thực tế cho thấy không phải địa phương nào cũng thu hút du khách. Ngoài ra, giới trẻ cũng đi đến những thành phố lớn để lập nghiệp, hiếm ai lựa chọn quay trở về quê hương nối nghiệp. Họ sẽ không chọn đi theo nghề múa rối với thu nhập ít ỏi và điều kiện làm việc khó khăn. 

Nghệ sĩ Phan Thanh Liêm hiểu rằng con người bây giờ cũng cần phải trang trải cho cuộc sống riêng, cho gia đình nên dù có buồn trước thực trạng các phường múa đang ít dần và nghệ thuật múa rối có nguy cơ mai một theo thời gian thì anh vẫn kỳ vọng môn nghệ thuật này vẫn được lưu giữ, phát triển và vươn xa trong tương lai.