Thượng đỉnh Tổ chức Hợp tác Thượng Hải: Tam giác thương mại xuất hiện với trọng tâm hướng Nga

Thượng đỉnh Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO) kết hợp duyệt binh lớn nhất ở Bắc Kinh ngày 3/9, thực tế cho thấy sự hiện diện của các nhà lãnh đạo ở quảng trường Thiên An Môn nói riêng và Bắc Kinh nói chung đang định hình một trật tự "hướng Nga mới" ngày càng rõ nét với 2 điểm khá bất ngờ.

Thứ nhất là sự xuất hiện của trục Nga - Triều đóng vai trò trọng tâm trong trật tự hướng Nga

"Tam giác hậu cần" Nga - Triều - Trung xung quanh "ngã ba sông Đồ Môn"

Tam giác hậu cần này được kiện toàn thông qua: quyết định thực hiện thỏa thuận giữa Nga - Trung từ tháng 5/2024 về việc xây dựng một cây cầu đường bộ và đường sắt mới trên sông Đồ Môn (Tumen), phối hợp với phía Triều Tiên (đạt đồng thuận trong chuyến thăm của ông Putin vào ngày 19/6/2024), đã lần đầu tiên cấp quyền tiếp cận biển Nhật Bản cho Trung Quốc qua con sông này cùng lúc với việc mở rộng hạ tầng thương mại ở phía nam Cầu Hữu nghị Trung - Triều từ tháng 3/2025.

Thêm vào đó là sự chuyển đổi điểm trung chuyển thương mại đường bộ giữa Trung - Triều từ giao lộ Đan Đông (Trung Quốc) - Sinuiju (Triều Tiên) sang hành lang Hồn Xuân (Trung Quốc) - Rason (Triều Tiên), Trường Bạch (Trung Quốc) - Hyesan (Triều Tiên) và nhóm động thái tăng cường kết nối của trục hàng hải tiềm năng giữa bốn cảng Arkhangelsk (Nga) – Vladivostok (Nga) – Rajin (Triều Tiên) – Đại Liên (Trung Quốc).

Chú ý rằng trục Nga - Triều dường như có chủ ý sử dụng các tuyến hàng hải tách biệt khác (như từ cảng Rason của Triều Tiên đến các cảng Dunay và Vostochny của Nga ở Viễn Đông) cho mục tiêu vận chuyển container quân sự - theo cáo buộc của các nguồn tin phương Tây - nhằm "chuyên môn hóa" các nhiệm vụ quân sự và dân sự cụ thể cho mỗi tuyến, nên các tuyến thuộc mạng lưới thương mại hàng hải dân sự được phân tách với các tuyến quân sự giúp đảm bảo tính bền vững của toàn mạng lưới trong tương lai gần.

"Tam giác thương mại" Nga - Triều - Ấn

Với mong muốn từ phía Triều Tiên nhằm gắn kết với tuyến hành lang hàng hải phía Đông (EMC) nối liền cảng chiến lược Vladivostok (Nga) và cảng container trọng điểm Chennai (Ấn Độ), tuyến EMC này đã chính thức hoạt động từ tháng 11/2024 thuộc khuôn khổ chương trình hợp tác của trục Nga – Ấn về thương mại, liên kết kinh tế và đầu tư tại Viễn Đông của Nga trong giai đoạn 2024-2029.

"Tứ giác khoáng sản" Nga - Triều - Trung - Iran

Trong đó trục Nga - Triều đang phát huy cả hai vai trò: "trung tâm nhập khẩu khoáng sản" do Nga đảm nhận trong tứ giác "thân Nga" gồm Nga - Triều - Trung - Iran (CRANKS) khi: tăng cường gắn kết với chuỗi cung ứng khoáng sản của cả Trung Quốc (đặc biệt với các khoáng sản quan trọng cần thiết cho sản xuất vũ khí, bao gồm gali và germani, và là nguồn cung cấp antimon chính sau các lệnh trừng phạt của phương Tây áp đặt lên Nga khi chiến sự Ukraine bùng nổ.

Có tài liệu cho thấy Nga đang nỗ lực tích hợp chuỗi cung ứng khoáng sản quan trọng bằng cách đầu tư vào các công ty Trung Quốc), cũng như mở rộng nền tảng hợp tác khoáng sản ở cấp độ liên chính phủ với Iran (từ cuối tháng 2/2025) và Triều Tiên (từ cuối tháng 11/2024); và "trung tâm xuất khẩu khoáng sản" do Triều Tiên đảm nhận với tổng trữ lượng các mỏ khoáng sản chưa khai thác ước chừng có giá trị từ 6.000 đến 10.000 tỷ USD đủ để mở rộng các gắn kết hợp tác khai khoáng đầy tiềm năng đến các quốc gia thuộc quỹ đạo của Mỹ (đặc biệt là Anh và Hàn Quốc trong giai đoạn từ 2015 trở về trước, và Mỹ dưới thời Tổng thống Trump 1.0 giai (đoạn 2017 - 2020) và cả các nước thân Nga (như Ấn Độ, Trung Quốc, Iran).

"Tứ giác công nghiệp quốc phòng" Nga - Triều - Trung - Iran (CRANKS)

Trong đó trục Nga - Triều vẫn đang thể hiện các tương tác hỗ trợ lẫn nhau về công nghiệp quốc phòng thông qua chuỗi động thái: duy trì các chuyến thăm tần suất cao của lãnh đạo quốc phòng Nga đại diện là ông S. Shoigu từ tháng 7/2023 (lúc ông Shoigu còn làm Bộ trưởng Quốc phòng Nga và mở ra giai đoạn Triều Tiên tăng cường viện trợ đạn pháo cho Nga) đến tháng 3/2025 (lúc ông Shoigu trở thành Thư ký Hội đồng An ninh Quốc gia Nga); công khai các dự án Nga - Triều hợp tác sản xuất nhóm khí tài quốc phòng công nghệ cao bao gồm sản xuất đạn dược, tên lửa chiến thuật, bệ phóng tên lửa chiến thuật, đóng tàu hải quân, cũng như hợp tác các phương tiện vũ trụ.

Trong khi đó Iran đóng vai trò "cánh hỗ trợ" cung cấp UCAV chuyên dụng và tên lửa đa tầm cho Nga, đổi lại Iran tiếp tục nhận được sự hỗ trợ công nghệ sản xuất tên lửa từ Triều Tiên với chuyến thăm gần nhất từ phái đoàn cấp cao Triều Tiên vào tháng 5/2024.

Trong khi đó Trung Quốc giữ "cánh hỗ trợ" về nguồn cung linh kiện điện tử quan trọng thay thế các linh kiện/ công nghệ có nguồn gốc phương Tây trong dây chuyền sản xuất vũ khí của Nga, để ngỏ khả năng mở rộng sang cấu trúc "tứ giác phòng thủ" ở cánh phía Đông Bắc và Tây Nam của Nga khi hai tam giác quân sự Nga - Trung - Triều và Nga - Trung - Iran đều hướng đến cơ chế tập trận chung thường niên.

Điểm bất ngờ thứ hai, chính là sự thu hút mạnh mẽ từ Nga đến các quốc gia đồng minh của Mỹ trong khu vực, điển hình là Nhật Bản và Hàn Quốc, thông qua mô hình "một trục 2 cánh" ở các lĩnh vực không nhạy cảm.

Lĩnh vực xuất khẩu nông sản

Nga đóng vai trò chủ chốt trong việc tiếp cận cả Triều Tiên và Hàn Quốc thông qua việc nối lại hoạt động xuất khẩu dầu hướng dương, thịt lợn, cá đông lạnh và đậu nành sang Triều Tiên vào năm 2024 sau một thời gian dài tạm dừng. Ngay lập tức, dầu hướng dương trở thành một trong ba mặt hàng nông sản xuất khẩu hàng đầu.

Tiếp tục duy trì xuất khẩu hải sản sang Hàn Quốc bất chấp ảnh hưởng tiêu cực bởi thuế quan tiền tệ khiến tổng kim ngạch xuất khẩu hải sản giảm 13% vào năm 2024 xuống còn 251.000 tấn.

Nga và Triều Tiên cũng đã tổ chức đàm phán một thỏa thuận giữa Bộ Nông nghiệp Nga và Ủy ban Nông nghiệp Triều Tiên về hợp tác trong lĩnh vực kinh doanh nông nghiệp từ tháng 3/2025; và bày tỏ mong muốn đàm phán giữa cơ quan giám sát nông nghiệp Nga Rosselkhoznadzor với các đối tác ở chính phủ Hàn Quốc nhằm xuất khẩu thịt bò Nga qua thị trường này từ tháng 6/2024.

Lĩnh vực hợp tác y tế

Nga cũng thành công khi cùng lúc nhận được sự ủng hộ mở rộng hợp tác từ cả Triều Tiên và Hàn Quốc: Trong đó Triều Tiên là bên thể hiện lập trường tăng cường hợp tác ở cấp độ chiến lược rõ nét nhất thông qua chuỗi động thái: cho phép quân đội Nga gửi các binh sĩ nước này bị thương sau khi tham chiến ở Ukraine sang phục hồi chức năng ở các bệnh viện Triều Tiên; cử phái đoàn cấp cao do Thứ trưởng Jon Sol-ryong đến Nga từ giữa tháng 3/2025 để khắc phục tình trạng khó khăn về kinh phí trong lĩnh vực y tế công cộng do các lệnh trừng phạt y tế.

Các bác sĩ Triều Tiên cũng được phía Nga chấp thuận cho sang thực tập (nhiều chuyên ngành như tim mạch, ung thư..) tại các bệnh viện hàng đầu ở thủ đô Moscow đồng thời hỗ trợ Triều Tiên hiện đại hóa ngành công nghiệp dược phẩm (bao gồm cả các loại thuốc kháng sinh hiện đại).

Còn với Hàn Quốc tuy là quốc gia "cùng chí hướng" thuộc quỹ đạo đồng minh quân sự của Mỹ nhưng cũng vừa dỡ cấm vận xuất khẩu hàng hóa y tế đến Nga kể từ cuối tháng 2/2025 sau khi công bố hạn chế với các hàng hóa xuất khẩu từ Hàn Quốc đến Nga (và cả Belarus – quốc gia thuộc Nhà nước Liên minh với Nga) có thể sử dụng vào mục đích quân sự từ ngày 24/2/2025 cùng với các nước phương Tây.

Lĩnh vực hợp tác văn hóa - du lịch

Cả hai bên trong trục Nga - Triều đều đang cùng mở rộng phạm vi hợp tác của lĩnh vực này ra khỏi phạm vi song phương để hướng đến quy mô khu vực và liên khu vực. Trong đó, Triều Tiên dường như có vai trò lớn hơn khi chủ động đầu tư vào các cơ sở du lịch quan trọng ở Núi Chilbo, Núi Paektu, Núi Kumgang và khu nghỉ dưỡng Wonsan-Kalma để chuẩn bị cho sự phục hồi sau lệnh phong tỏa của du khách nước ngoài kể từ đại dịch Covid-19; cho phép du khách Nga nhập cảnh từ tháng 2/2024; cho phép du khách châu Âu và châu Úc nhập cảnh từ tháng 2/2025; duy trì khoản viện trợ giáo dục cho một bộ phận cộng đồng người dân tộc Triều Tiên ở Nhật Bản vào giữa tháng 4/2025.

Còn phía Nga cũng thúc đẩy các hợp tác trong lĩnh vực này ở cạnh Nga - Hàn Quốc bằng cách cử một đặc phái viên của Nga về hợp tác văn hóa quốc tế đến Hàn Quốc để đàm phán về việc tăng cường hợp tác song phương trong lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật, giáo dục và các lĩnh vực liên quan khác vào đầu tháng 3/2025.

Sự kiện phần núi Paektu ở phía Triều Tiên được tổ chức UNESCO vinh danh quốc tế vào đầu tháng 4/2025 đã đánh dấu lần đầu tiên Triều Tiên được đưa vào mạng lưới Công viên địa chất toàn cầu của thế giới (do UNESCO điều phối) nhưng không gặp sự phản đối nào từ phía Hàn Quốc càng cho thấy xu hướng định hình các "nền tảng chung" mang tính cốt lõi trên lĩnh vực văn hóa – du lịch giữa hai miền giúp tăng cường hoạt động giao lưu nhân dân liên Triều đầy tiềm năng trong tương lai gần.

Và đặc biệt là trong lĩnh vực năng lượng, chính quyền Tổng thống Nga V. Putin đã khéo léo kiến tạo lợi thế vượt trội này của Nga thành vị trí trung tâm "trung chuyển năng lượng" với kết nối đến tất cả các quốc gia ở khu vực Đông Bắc Á thông qua duy trì xuất khẩu nhiên liệu (than) và LNG đến Hàn Quốc bất chấp các lệnh cấm toàn cầu do chiến sự ở Ukraine; chấp thuận cho các công ty Nhật Bản giữ cổ phần trong hai dự án phát triển dầu khí Sakhalin-1 và Sakhalin-2 của Nga (hiện gần 10% tổng nguồn khí hóa lỏng LNG của Nhật Bản - một trong những quốc gia nhập khẩu khí đốt hóa lỏng lớn nhất thế giới - được nhập khẩu từ dự án Sakhalin-2 của Nga).

Nga cũng nối lại các chuyến hàng xuất khẩu than đến Trung Quốc qua cảng Rajin của Triều Tiên nối với cửa khẩu Hassan - Rajin từ giữa năm 2024 và vừa ký với Trung Quốc vào ngày 2/9 một thỏa thuận ràng buộc về mặt pháp lý để xây dựng đường ống dẫn khí đốt Power of Siberia 2 vận chuyển khí đốt dự trữ ở Tây Siberia của Nga đến miền bắc Trung Quốc qua miền đông Mông Cổ và có khả năng cung cấp 50 tỷ mét khối (bcm) khí đốt mỗi năm.

Cần lưu ý rằng chính quyền Tổng thống Mỹ D. Trump nhiệm kỳ 2 đã nghiêm túc cân nhắc lợi thế hàng hải của tuyến đường biển Bắc (NSR) mà Nga đang giữ quyền điều phối chủ đạo, và sau Thượng đỉnh Alaska hôm 15/8 giữa ông Trump và ông Putin, quan hệ Nga – Mỹ đang để ngỏ nhiều cơ hội bình thường hóa để hướng đến các dự án có lợi ích chung hướng đến khu vực Bắc cực.

Nếu các rào cản được giải tỏa, khả năng rất cao Nga sẽ điều hướng NSR trở thành "tuyến hàng hải hòa bình" để mở đường cho sự tham gia khai thác của cả Mỹ và Trung Quốc cùng với các nước Á - Âu có chung lợi ích giao thương.

Nhìn chung, dù cho kỳ Thượng đỉnh SCO hay lễ duyệt binh kỷ niệm ngày thế giới chiến thắng Phát xít vừa qua đang thể hiện dấu ấn rất ấn tượng của Trung Quốc trong công tác tổ chức cũng như biểu dương lực lượng, giới quan sát cũng sớm nhìn nhận được sự xuất hiện lần đầu tiên của lãnh đạo Triều Tiên trong một hội nghị đa phương lúc này không còn mang tính chất "bên lề" mà đang "bước vào tâm điểm" của một trật tự "hướng Nga" với quy mô ngày càng rộng mở.