Tìm về vẻ đẹp của một kiệt tác thi ca qua bộ 5 ấn phẩm về Truyện Kiều

Trong kho tàng văn học Việt Nam, có những tác phẩm đã vượt ra khỏi phạm vi thời đại, trở thành bất tử và là một phần hồn cốt của dân tộc. Truyện Kiều của Đại thi hào Nguyễn Du là một tác phẩm kinh điển, là "viên ngọc tỏa sáng lấp lánh" soi rọi chiều sâu tư tưởng, đạo lý và cảm nhận sâu sắc về số phận con người trong xã hội phong kiến. Trải qua hàng trăm năm, số bản Kiều chữ Nôm và chữ Quốc ngữ, bao gồm cả bản chép tay và bản in hiện đại, đã lên tới con số hàng trăm.

Để tiếp nối hành trình khám phá và phổ biến kiệt tác này, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật vừa xuất bản, giới thiệu đến công chúng 5 ấn bản Truyện Kiều gồm: Kim, Vân, Kiều truyện do Trương Vĩnh Ký phiên âm và chú giải; Truyện Thúy Kiều (Đoạn trường tân thanh) do Bùi Kỷ - Trần Trọng Kim hiệu khảo; Kim Vân Kiều chú thích do Bùi Khánh Diễn chú thích; Kiều truyện dẫn giải do Hồ Đắc Hàm dẫn giải và Truyện Kiều (Đoạn trường tân thanh) do Nông Sơn Nguyễn Can Mộng hiệu đính và chú thích.

"Với trái tim chan chứa yêu thương và sự thấu cảm về nỗi đau nhân thế, Nguyễn Du đã kể lại cuộc đời lưu lạc, truân chuyên của nàng Kiều - người con gái tài hoa bạc mệnh. Hình tượng Kiều đã vượt ra khỏi số phận của một nhân vật văn học để trở thành biểu tượng cho thân phận con người, cho khát vọng tình yêu, tự do và công lý" (trích từ Lời nhà xuất bản). Chính vì giá trị nội tại bất biến ấy, Truyện Kiều được ngâm vịnh, truyền tụng, giảng giải, khảo cứu trên mọi hình thức, từ những bản chép tay cổ cho đến những ấn bản in hiện đại nhất.

Năm ấn bản được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật giới thiệu lần này giúp độc giả đương đại mở rộng thêm cánh cửa bước vào thế giới thi ca uyên bác của Nguyễn Du. Mỗi ấn bản đều mang dấu ấn riêng của người làm học thuật, cách phiên âm mang đặc trưng ngôn ngữ, văn hóa và tư duy học thuật của từng thời kỳ. Bên cạnh việc phiên âm, các học giả còn dày công khảo cứu, đối chiếu, chú thích và dẫn giải vô cùng công phu. Từ việc giải nghĩa điển cố, điển tích, làm rõ cách dùng từ cổ, đến việc chú giải văn hóa, phong tục, thể hiện sự uyên thâm của các nhà nghiên cứu và sự tâm huyết đối với di sản của Nguyễn Du.

Kim, Vân, Kiều truyện - bản phiên âm và chú giải của nhà ngôn ngữ học Trương Vĩnh Ký xuất bản lần đầu năm 1875 tại Sài Gòn, được coi là cuốn Truyện Kiều bằng chữ Quốc ngữ đầu tiên ở Việt Nam. Công trình của Trương Vĩnh Ký mang giá trị lịch sử đặc biệt khi ra đời trong bối cảnh chữ Quốc ngữ đang dần định hình và khẳng định vai trò, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong việc đưa kiệt tác của Nguyễn Du đến với công chúng một cách rộng rãi. Cuốn sách có kèm lời nói đầu bằng tiếng Pháp nhằm giới thiệu với độc giả phương Tây đương thời.

Trong lời nói đầu ấy, Trương Vĩnh Ký không chỉ ngợi ca giá trị đạo đức, triết lý nhân sinh và tính giáo hóa sâu sắc của Truyện Kiều, mà còn khẳng định sức ảnh hưởng của tác phẩm đến mọi tầng lớp trong xã hội. Bên cạnh việc phiên âm Truyện Kiều, ông còn chú giải rất mạch lạc, cụ thể các điển tích, điển cố, bối cảnh văn hóa - lịch sử mà Nguyễn Du đã gửi gắm trong từng câu chữ. 

Là một học giả, một người con của Nam Bộ, bản phiên âm Kiều của Trương Vĩnh Ký sử dụng nhiều từ ngữ mang phương ngữ miền Nam, cùng nhiều từ ngữ cổ, xưa mà người đọc ngày nay sẽ thấy khó hiểu hơn các bản Kiều sau này. Việc xuất bản cuốn sách giúp độc giả hôm nay tiếp cận với văn bản Quốc ngữ sơ khai và cảm nhận được lao động trí tuệ của người đi trước trong việc gánh vác sứ mệnh văn hóa, ngôn ngữ.

Bản Kim Vân Kiều chú thích do Bùi Khánh Diễn chú thích được con trai cụ là Bùi Thiện Căn xuất bản năm 1924, tại nhà in Ngô Tử Hạ (Hà Nội). Mang sứ mệnh chuẩn hóa văn bản và làm sáng tỏ lớp vỏ ngôn từ, bản chú thích của Bùi Khánh Diễn đã sửa lại một số chữ bị sai trong bản Nôm và chú thích các điển tích, đồng thời giải nghĩa truyện theo lối văn xuôi. 

Chẳng vậy mà Tổng đốc Nam Định Phạm Văn Thụ khi ấy viết lời Tựa cho Kim Vân Kiều chú thích của Bùi Khánh Diễn đã nhận định: "Xem núi có lên tận tuyệt đỉnh, mới biết núi là cao, xem bể có ra tới đại dương, mới biết bể là rộng, xem văn nôm có hiểu hết điển tích chữ mới biết văn nôm là thần tình… bộ sách này cũng ví như cái thang chèo núi, cái buồm vượt bể, công cụ án Bùi ta khảo cứu rất có ích cho lũ thiếu niên đồng bào trong đám rừng triết học xưa nay, nhà khảo cứu đối với nhà chước thuật, sự nghiệp thế nào xin để sau này công luận".

Trong số các bản Kiều, Truyện Thúy Kiều (Đoạn trường tân thanh) của hai học giả Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim được xem là một trong các bản Kiều bằng chữ Quốc ngữ phổ biến nhất trong thế kỷ XX ở nước ta. Xuất bản lần đầu năm 1925, ấn bản này thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa tinh thần học thuật nghiêm túc và mong muốn phổ biến văn hóa dân tộc đến công chúng. 

Được hiệu khảo bởi hai học giả là những trí thức uy tín hàng đầu, lại được hai ông dành nhiều tâm huyết so sánh, đối chiếu các dị bản Kiều, hiệu đính văn bản, chú thích cẩn trọng những điển cố, điển tích, cách hành văn và cách gieo vần của Nguyễn Du, nhờ vậy đã đem đến cho độc giả một phiên bản Kiều vừa chuẩn xác về nội dung, vừa dễ tiếp cận về ngôn ngữ. Giá trị của bản hiệu khảo này không chỉ nằm ở tính chuẩn xác của từng câu chữ mà còn ở phương pháp luận khoa học mà hai học giả đã dày công áp dụng, biến ấn bản này thành một tài liệu tham khảo không thể thiếu trong mọi nghiên cứu chuyên sâu về Truyện Kiều.

Kiều truyện dẫn giải của Hồ Đắc Hàm (xuất bản năm 1929 tại nhà in Đắc Lập, Huế) gồm 2 mục chính: Truyện Kiều, được chia thành 238 đoạn, mỗi đoạn đều tóm tắt đại ý và lược thuật qua; phần chú thích chữ Hán. Ngoài ra, mục Đối tra, nhằm tra cứu theo tự mẫu Quốc ngữ bản của Hồ Đắc Hàm và một số bản Truyện Kiều cùng thời điểm đó. 

"Dẫn giải" ở đây không chỉ là giải nghĩa bề mặt, mà là một hành trình phân tích sâu sắc về những tầng lớp ý niệm về "tài - mệnh", "thiện - ác" và "tâm - tài" mà Nguyễn Du đã gửi gắm. Kiều truyện dẫn giải Hồ Đắc Hàm giúp người đọc không chỉ hiểu Truyện Kiều nói gì, mà còn lý giải tại sao đại thi hào Nguyễn Du lại viết như vậy, và thông điệp từ tác giả muốn truyền tải là gì, đặc biệt trong một tác phẩm giàu tính đa nghĩa.

Độc giả muốn tiếp cận tuyệt tác Truyện Kiều bằng tinh thần vừa thưởng thức vừa khảo cứu, hiểu sâu hơn các điển tích, điển cố, bối cảnh văn hóa - lịch sử mà Nguyễn Du gửi gắm qua từng câu chữ, có thể tìm đến Truyện Kiều (Đoạn trường tân thanh) do học giả Nông Sơn Nguyễn Can Mộng hiệu đính và chú thích (in lần đầu năm 1936). Đây là một ấn bản được hiệu đính và chú giải rất nghiêm cẩn, đưa độc giả đi sâu hơn vào việc lý giải và phân tích ý nghĩa văn học, triết lý và tư tưởng nhân sinh của tác phẩm.

Qua việc xuất bản năm công trình học thuật quý giá này, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật không chỉ mang đến cho độc giả cơ hội tiếp cận những phiên bản Truyện Kiều đa dạng về hình thức (phiên âm, chú thích, dẫn giải, hiệu đính), cảm nhận được vẻ đẹp của một tuyệt tác thi ca mà còn giúp công chúng cảm nhận được bề dày tư tưởng, chiều sâu nhân sinh quan và hơi thở thời đại của một di sản tinh thần vô giá của cha ông. Mỗi bản Kiều là một chứng tích văn hóa, một nấc thang của tiến trình ngôn ngữ, và trên hết, là minh chứng cho sức sống bất diệt của kiệt tác Truyện Kiều trong lòng dân tộc Việt Nam. 

Kết cấu, chính tả, ngữ pháp và từ ngữ cổ vốn được sử dụng trong giai đoạn đầu phát triển của chữ Quốc ngữ vẫn được giữ nguyên trong năm ấn bản Truyện Kiều này. Mỗi lần đọc Truyện Kiều là một lần chúng ta thêm yêu tiếng Việt, thêm trân trọng văn hóa truyền thống và thêm ý thức gìn giữ, tiếp nối và làm giàu thêm di sản tinh thần vô giá của cha ông.

Điều đặc biệt là trong lần xuất bản này, khi đặt cạnh nhau năm ấn bản của bộ Truyện Kiều, phần gáy sách sẽ ghép lại thành bức chân dung nàng Kiều - một thiết kế tinh tế và ý nghĩa dành cho độc giả, đồng thời góp phần làm tăng tính thẩm mỹ cũng như tôn lên giá trị nghệ thuật của một kiệt tác.

Trải qua hàng trăm năm, Truyện Kiều (Đoạn trường tân thanh) đã vượt qua giới hạn của một tác phẩm văn chương để trở thành một phần linh hồn trong đời sống tinh thần và văn hóa Việt Nam, trở thành quốc hồn, quốc tuý của dân tộc. Tác phẩm là một bách khoa thư về ngôn ngữ và là minh chứng hùng hồn cho chủ nghĩa nhân đạo sâu sắc của Nguyễn Du.

Nhằm bảo tồn và giới thiệu các ấn bản khác nhau của kiệt tác Truyện Kiều, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật đã dày công tuyển chọn và xuất bản 5 cuốn sách Truyện Kiều, vốn là công trình khảo cứu tâm huyết của các học giả lớn cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Việc này không chỉ nhằm giới thiệu, tôn vinh tác phẩm mà còn là tôn vinh lao động khoa học của những người tiên phong trong lĩnh vực văn bản học và chú giải văn học cổ. Đồng thời giúp bạn đọc cảm nhận được nấc thang của tiến trình ngôn ngữ, hiểu thêm giai đoạn đầu của sự phát triển chữ Quốc ngữ.

Năm tác phẩm này giúp độc giả thấy được các phương pháp tiếp cận khác nhau đối với Truyện Kiều: từ phiên âm Quốc ngữ sơ khai, chú giải phổ thông, đến dẫn giải phân đoạn và hiệu khảo văn bản học chuyên sâu.

Tác phẩm Kim, Vân, Kiều truyện do Trương Vĩnh Ký phiên âm và chú giải là một tài liệu có giá trị lịch sử ngôn ngữ không thể phủ nhận. Xuất bản lần đầu vào năm 1875, đây được xem là cuốn Truyện Kiều đầu tiên được in bằng chữ Quốc ngữ ở Việt Nam. Công trình của Trương Vĩnh Ký không chỉ giúp Truyện Kiều thoát khỏi rào cản chữ nôm, lan tỏa rộng rãi hơn trong công chúng mà còn đóng góp vào quá trình Quốc ngữ hóa văn bản học. Đặc biệt, tác phẩm này còn có lời nói đầu bằng tiếng Pháp (Avant propos), thể hiện tầm nhìn và nỗ lực của Trương Vĩnh Ký trong việc giới thiệu kiệt tác dân tộc ra thế giới. Đối với các nhà nghiên cứu, đây là một văn bản đối chiếu quan trọng để tìm hiểu về giai đoạn sơ khai của chữ Quốc ngữ.

Tác phẩm Kim Vân Kiều chú thích của học giả Bùi Khánh Diễn lại mang đậm tính chất phổ thông hóa và giáo dục. Bùi Khánh Diễn đã thực hiện một công việc tỉ mỉ là chú thích các điển tích, điển cố Hán học và giải nghĩa nhiều từ ngữ cổ, khó hiểu với công chúng phổ thông trong nguyên tác. Điều này giúp người đọc không có nền tảng Hán học vẫn có thể nắm bắt trọn vẹn nội dung và chiều sâu của tác phẩm. Công trình này thể hiện sự trăn trở của học giả trong việc tạo cầu nối giữa di sản văn học cổ và độc giả hiện đại, làm cho Truyện Kiều dễ thưởng thức hơn với mọi tầng lớp độc giả.

Tác phẩm Truyện Thúy Kiều (Đoạn trường tân thanh) do hai học giả uy tín Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim hiệu khảo được xem là công trình văn học chuẩn mực và uy tín. Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim đã khảo cứu một lượng lớn tài liệu chữ Nôm và chữ Quốc ngữ cổ, thực hiện công việc đối chiếu từng câu chữ để loại bỏ gần như tối đa mọi sai sót, nhằm xác lập một văn bản gốc (bản sạch) gần nhất với ý tưởng và ngôn ngữ của Nguyễn Du. Đây là tài liệu tham khảo không thể thiếu cho các nhà nghiên cứu chuyên sâu về Truyện Kiều và là minh chứng cho sự cẩn trọng, tỉ mỉ đạt đến độ tinh hoa của các học giả Việt Nam thế kỷ trước.

Tác phẩm Kiều truyện dẫn giải của Hồ Đắc Hàm lại chia thành 238 đoạn đánh ký tự chữ số La Mã, mỗi đoạn đều có phần tóm tắt đại ý và lược thuật với lời văn giản dị, dễ tiếp cận và dễ hiểu. Cách làm này giúp độc giả dễ theo dõi diễn biến cốt truyện, đồng thời công trình còn có phần chú thích Hán tự và mục "Đối tra" để so sánh văn bản này với các bản Kiều đương thời. Công trình của Hồ Đắc Hàm hữu ích cho độc giả như một cuốn sách giáo khoa tự học, để tra cứu sâu về Truyện Kiều.

Tác phẩm Truyện Kiều (Đoạn trường tân thanh) do Nông Sơn Nguyễn Can Mộng hiệu đính và chú thích là công trình nhấn mạnh vào sự chính xác của văn bản. Hiệu đính là một công đoạn vô cùng công phu, đòi hỏi học giả phải đối chiếu nhiều bản chép tay và bản in khác nhau để loại bỏ những dị bản, sửa chữa những sai sót do quá trình truyền khẩu hay sao chép. Nguyễn Can Mộng đã góp phần quan trọng vào việc chuẩn hóa văn bản Truyện Kiều sạch và đáng tin cậy.

Việc xuất bản năm ấn bản Truyện Kiều với sự tôn trọng, giữ nguyên bản gốc (bao gồm cả chính tả, ngữ pháp và từ ngữ cổ) của Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật không chỉ giúp độc giả chiêm ngưỡng vẻ đẹp của một kiệt tác văn chương mà còn cho người đọc và giới nghiên cứu thấy rõ dấu ấn thời gian và sự phát triển của tiếng Việt qua từng giai đoạn.

Sở hữu đủ năm ấn bản Truyện Kiều, quý độc giả không chỉ có trong tay bộ sách quý mà còn có thể ghép nên chân dung nàng Kiều qua phần gáy sách, một chi tiết đầy sáng tạo và độc đáo. Bộ sách năm cuốn Kiều còn là những tư liệu khảo cứu quý giá về Truyện Kiều, mặc dù đã được nghiên cứu rất nhiều, nhưng dòng chảy khảo cứu về Kiều vẫn không ngừng tiếp diễn và mỗi tác phẩm đều là một chiếc chìa khóa để khám phá những tầng sâu mới, chắc chắn sẽ là nguồn cảm hứng, động lực kích thích giới trẻ và giới nghiên cứu tiếp tục khai thác kho tàng tri thức vô tận mà Đại thi hào Nguyễn Du để lại.

Hơn 200 năm tồn tại và lan tỏa, Truyện Kiều của Nguyễn Du đã đi qua nhiều hình thức lưu truyền, từ bản chép tay chữ Nôm cổ đến các bản in Quốc ngữ hiện đại. Chính quá trình này đã đưa Truyện Kiều trở thành một nguồn khảo cứu, cho phép chúng ta quan sát sự phát triển của tiếng Việt và sự nỗ lực của các học giả trong việc chuẩn hóa, phổ cập ngôn ngữ dân tộc.

Năm ấn phẩm được xuất bản lần này là các công trình đại diện cho 5 dấu mốc quan trọng trong lịch sử văn bản học Kiều, từ đó hé lộ những đặc điểm ngôn ngữ Việt Nam trong từng giai đoạn.

Ấn phẩm Kim, Vân, Kiều truyện của học giả Trương Vĩnh Ký là một tài liệu có giá trị lịch sử quan trọng. Đây là cuốn Truyện Kiều đầu tiên được in bằng chữ Quốc ngữ tại Việt Nam. Việc nghiên cứu bản Kiều 1875 này cho phép giới ngôn ngữ học nhìn thấy diện mạo sơ khai của chữ Quốc ngữ, cách sử dụng dấu câu, chính tả, và từ vựng còn mang đậm ảnh hưởng của cách ghi âm tiếng Việt vào cuối thế kỷ XIX. Đây là bằng chứng sống về quá trình Quốc ngữ hóa văn chương, một bước ngoặt quyết định đưa Truyện Kiều đến gần hơn với đại chúng, vượt qua rào cản chữ nôm.

Kim Vân Kiều chú thích do Bùi Khánh Diễn chú thích đã sửa lại một số chữ bị sai trong bản Nôm và chú thích các điển tích, đồng thời giải nghĩa câu truyện theo lối văn xuôi. Cuốn sách được con trai cụ Bùi Khánh Diễn là Bùi Thiện Căn xuất bản năm 1924, tại Nhà in Ngô Tử Hạ, Hà Nội, với mong muốn "tinh tả pho Kim Vân Kiều chú thích này lại, bỏ bên giải nghĩa, theo lối văn xuôi mà trích thêm những bài thơ ca và từ khúc ở trong Thanh Tâm tài nhân dịch ra quốc âm, viết thêm vào các đoạn truyện có lược tự đến thơ ca từ khúc ấy để khi đọc có vị mặn mà thêm lên". Tác phẩm này cho thấy cách các học giả Việt Nam đầu thế kỷ XX đã nỗ lực giải thoát ngôn từ khỏi sự ràng buộc của Hán học, làm phong phú thêm vốn từ vựng và ngữ pháp tiếng Việt hiện đại.

Truyện Thúy Kiều (Đoạn trường tân thanh) do hai học giả hàng đầu thế kỷ XX Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim hiệu khảo được xem là tài liệu chuẩn mực về văn bản học Kiều cho đến nay. Giá trị ngôn ngữ học của công trình này nằm ở phương pháp đối chiếu khoa học và sự tỉ mỉ tuyệt đối. Hai tác giả đã so sánh hàng loạt văn bản Nôm và Quốc ngữ cổ để xác lập một văn bản thống nhất, loại bỏ tối đa các lỗi sao chép và dị biệt ngôn ngữ. Công trình này cung cấp một cái nhìn sâu sắc về hệ thống từ vựng, ngữ pháp và âm luật của Truyện Kiều.

Ấn phẩm Kiều truyện dẫn giải của Hồ Đắc Hàm tiếp tục phát triển phương pháp giải nghĩa, nhưng theo hướng cấu trúc hóa nội dung. Tác giả chia 3.254 câu thơ thành 238 đoạn và đánh ký tự chữ La Mã, mỗi đoạn ông đều tóm tắt đại ý và lược thuật qua với lời văn giản dị, dễ tiếp cận và dễ hiểu. Giá trị ngôn ngữ của tác phẩm này nằm ở việc chuẩn hóa cách diễn đạt và tóm tắt bằng tiếng Việt. Hồ Đắc Hàm đã sử dụng một lối văn giản dị, dễ tiếp cận, tạo ra một phương pháp sư phạm ngôn ngữ hiệu quả. Đồng thời, việc ông dành một phần lớn để chú thích Hán tự và so sánh văn bản qua mục "Đối tra" cũng phản ánh sự quan tâm sâu sắc đến việc xác lập chính tả và từ vựng chuẩn mực cho tiếng Việt trong giai đoạn chuyển giao từ nôm sang Quốc ngữ.

Truyện Kiều (Đoạn trường tân thanh) là công trình hiệu đính và chú thích của Nông Sơn Nguyễn Can Mộng, tập trung vào việc thanh lọc các sai sót và dị bản. Trong bối cảnh Truyện Kiều đã được truyền tụng qua nhiều bản chép tay và in ấn khác nhau, dẫn đến nhiều dị biệt về từ ngữ, công việc của Nguyễn Can Mộng là vô cùng quan trọng, giúp giới nghiên cứu hiểu rõ hơn về tính chất biến động của từ vựng tiếng Việt và sự cần thiết của việc xác lập tiêu chuẩn ngôn ngữ trong văn bản học. Ấn phẩm này là lời khẳng định về trách nhiệm của học giả đối với việc giữ gìn sự trong sáng của ngôn ngữ tiếng Việt.

Năm ấn phẩm Truyện Kiều được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản không chỉ là bộ sưu tập sách quý, bộ tư liệu sống về lịch sử ngôn ngữ, cho thấy sự chuyển hóa mạnh mẽ của tiếng Việt. Với chủ trương tôn trọng và giữ nguyên văn bản gốc trong lần xuất bản này là một cơ hội để giới nghiên cứu và độc giả tiếp cận trực tiếp với dấu ấn ngôn ngữ của cha ông qua các thời kỳ. Đây là hành động thiết thực nhất để thúc đẩy các nghiên cứu chuyên sâu hơn về quá trình phát triển của tiếng Việt, thứ ngôn ngữ góp phần nâng tầm kiệt tác Truyện Kiều thành một biểu tượng vĩnh cửu.