Từ giá trị truyền thống đến công nghiệp văn hóa: Di sản trong nhịp sống đương đại

Hội thảo có sự tham dự của đông đảo nhà khoa học, chuyên gia pháp lý, quản lý di sản và cộng đồng sáng tạo Việt Nam.

Hội thảo "Ứng dụng di sản trong sáng tạo" là sự kiện tập hợp các nhà khoa học, chuyên gia pháp lý, quản lý di sản và cộng đồng sáng tạo nhằm đối thoại về những thách thức đạo đức và pháp lý trong việc khai thác di sản văn hóa phi vật thể vào sản phẩm văn hóa đương đại.

Sự kiện tập trung vào 4 nguyên tắc cốt lõi của "Change with Respect": Trả công công bằng; Tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ; Chuyển giao tri thức bền vững và Thực hành sản xuất có đạo đức với sự tham dự của các nhà khoa học, chuyên gia pháp lý, quản lý di sản và cộng đồng sáng tạo nhằm đối thoại về những thách thức đạo đức và pháp lý trong việc khai thác di sản văn hóa phi vật thể vào sản phẩm văn hóa đương đại. Câu chuyện về việc đưa di sản ra khỏi khuôn khổ bảo tồn để bước vào đời sống cũng được nhìn nhận một cách sâu sắc và đa chiều.

Giải đáp thắc mắc vấn đề "Làm thế nào để cân bằng giữa bảo tồn di sản và ứng dụng di sản trong công nghiệp văn hóa ", Tiến sĩ Mai Thị Hạnh - Phó Trưởng khoa Công nghiệp Văn hóa và Di sản, Trường Khoa học Liên ngành và Nghệ thuật (ĐHQGHN) cho rằng di sản cần được nhìn nhận như một thực thể sống, luôn vận động cùng nhịp thở của đời sống đương đại.

Tiến sĩ Mai Thị Hạnh nhấn mạnh, trong khi nhiều người vẫn quen coi bảo tồn là việc "đóng khung" di sản để trưng bày và chiêm ngưỡng, thì ngày nay, bảo tồn phải đi cùng sáng tạo để di sản được sử dụng, tái tạo và làm mới ý nghĩa trong hiện tại. Bà Hạnh nhận định: "Chúng ta đã quen coi bảo tồn là việc đóng khung di sản lại, trưng bày và ngắm nhìn nó. Nhưng nay, bảo tồn phải gắn với sáng tạo, để di sản được sử dụng, được tái tạo ý nghĩa trong hiện tại. Đó là hành động đối thoại giữa quá khứ và con người hôm nay".

Bàn về "Quyền sở hữu trí tuệ với công nghiệp văn hóa", chia sẻ tại hội thảo, Tiến sĩ Lê Tùng Sơn (Đại học KHXH&NV) nêu ra khoảng trống trong khung pháp lý hiện nay về quyền lợi kinh tế của cộng đồng nắm giữ tri thức bản địa. Theo ông Sơn, dù hệ thống pháp luật Việt Nam đã bước đầu ghi nhận quyền nhân thân đối với các tác phẩm dân gian, song chưa có cơ chế cụ thể để đảm bảo công bằng về lợi ích vật chất cho các cộng đồng sở hữu, gìn giữ và truyền nối di sản. Trong khi đó, các sản phẩm sáng tạo dựa trên nguồn tri thức truyền thống ngày càng phổ biến, đặt ra yêu cầu cấp thiết phải hoàn thiện hành lang pháp lý, vừa khuyến khích sáng tạo, vừa bảo vệ giá trị và quyền lợi chính đáng của cộng đồng.

Kết thúc phần chia sẻ, TS. Lê Tùng Sơn nhấn mạnh một nghịch lý đáng suy ngẫm trong mối quan hệ giữa sáng tạo và quyền sở hữu trí tuệ đối với tri thức truyền thống. Ông chỉ ra rằng, khi các nhà sáng tạo phát triển tác phẩm dựa trên nền tảng tri thức bản địa, cộng đồng gốc chỉ được bảo vệ về mặt tài sản, trong khi nhà sáng tạo lại được pháp luật bảo vệ toàn diện về quyền sở hữu trí tuệ.

Theo ông Sơn, đây là vấn đề phức tạp, chưa có lời giải trọn vẹn, đòi hỏi quá trình nghiên cứu sâu hơn để xây dựng cơ chế pháp lý hài hòa, vừa khuyến khích sáng tạo, vừa đảm bảo công bằng cho cộng đồng nắm giữ di sản.

Tại Hội thảo, TS. Trần Hoài, Trưởng Bộ môn Di sản học, Trường Khoa học Liên ngành & Nghệ thuật (ĐHQGHN), kể lại câu chuyện về nghệ nhân A Thút, người Ba Na ở Tây Nguyên, như một minh chứng sống động cho việc di sản luôn vận động cùng thời đại. Sau khi ngôi làng bị di dời vì xây đập thủy điện, ông A Thút đã biến những buổi diễn cồng chiêng thành dịp để cộng đồng nhìn lại, làm mới và kể lại văn hóa của chính mình.

"Ông không còn biểu diễn cồng chiêng chỉ như một nghi lễ, mà xem đó là cơ hội để kể câu chuyện về bản sắc Ba Na với thế giới… Ông dạy người trẻ, giao lưu với khán giả, và chính trong những hành động đó, di sản được tiếp thêm sức sống" - TS. Hoài chia sẻ. Câu chuyện của nghệ nhân A Thút cho thấy di sản không hề tĩnh tại, mà tồn tại qua sự trao truyền, tái hiện và tương tác liên tục, nơi người nghệ nhân trở thành chủ thể sáng tạo, chứ không chỉ là người gìn giữ quá khứ.

Tham dự hội thảo còn có bà Nguyễn Thị Lệ Quyên - Giám đốc Trung tâm Xúc tiến và Quảng bá Di sản Văn hóa phi vật thể Việt Nam (VICH), bà nhận định việc kết nối giữa nghệ nhân và giới trẻ đã giúp nhiều loại hình như chèo, xẩm, hát văn được tiếp cận theo cách mới mẻ hơn so với trước: "Chúng tôi luôn cố gắng để người trẻ không chỉ xem di sản như bài học quá khứ, mà cảm nhận được di sản như một phần của chính mình. Khi họ tìm thấy bản thân trong đó, di sản mới thật sự được sống".

Tinh thần tôn trọng và cộng hưởng ấy cũng được thể hiện trong các dự án nghệ thuật kết hợp thủ công truyền thống với thiết kế đương đại. Theo nghệ sĩ thị giác Trần Thảo Miên, sáng tạo từ di sản không chỉ là hành trình thẩm mỹ mà còn là bài học về đạo đức nghề nghiệp: "Chúng ta không nên coi di sản là nguyên liệu để khai thác, mà là đối tác để trò chuyện. Mọi sự hợp tác chỉ bền vững khi có sự công bằng và tôn trọng giữa người sáng tạo và cộng đồng nắm giữ tri thức".

Từ những góc nhìn được chia sẻ tại Hội thảo, khán giả tham dự đã học hỏi thêm được góc nhìn mới, di sản không chỉ là ký ức của quá khứ mà còn là mạch nguồn sáng tạo cho hiện tại và tương lai. Khi được bảo tồn bằng tinh thần đổi mới, di sản trở thành dòng chảy bền bỉ nuôi dưỡng bản sắc Việt trong đời sống đương đại.

Điều cấp thiết hôm nay là xây dựng một hệ sinh thái sáng tạo, có trách nhiệm, nơi mỗi sản phẩm văn hóa không chỉ đẹp về hình thức mà còn mang giá trị tri thức, đạo đức và gắn bó với cộng đồng. Khi sáng tạo được đặt trên nền tảng của sự tôn trọng và đồng hành, di sản sẽ tiếp tục lan tỏa sức sống, góp phần định hình diện mạo văn hóa Việt Nam trong thời kỳ mới.