UNESCO công nhận Nghề làm tranh Đông Hồ là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp

Quyết định được đưa ra trong kỳ họp lần thứ 20 của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO đang diễn ra tại Ấn Độ.

Đây là di sản thứ 17 của Việt Nam được UNESCO ghi danh vào các danh sách di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO, di sản thứ 37 được UNESCO ghi vào các danh sách của UNESCO (gồm 9 di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, 17 di sản văn hóa phi vật thể và 11 di sản tư liệu).

Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ được UNESCO đánh giá đáp ứng đầy đủ năm tiêu chí quan trọng để ghi danh. Trước hết, loại hình nghệ thuật này gắn bó chặt chẽ với đời sống văn hóa truyền thống, xuất hiện trong các lễ tiết lớn như Tết Nguyên đán, Tết Trung thu, cùng nhiều nghi lễ thờ cúng tổ tiên, thần linh. Hiện nay, chỉ còn vài gia đình ở Đông Hồ tiếp tục duy trì nghề, truyền dạy cho con cháu và người học việc. Các công đoạn từ phác thảo mẫu đến khắc ván in đều đòi hỏi quá trình đào tạo chuyên sâu, tích lũy kinh nghiệm hàng chục năm. Những bản khắc gỗ cổ được xem như báu vật, được giữ gìn và truyền nối qua nhiều thế hệ.

Tiêu chí thứ hai cho thấy nghề đang đứng trước nguy cơ mai một là số nghệ nhân lành nghề giảm mạnh, người trẻ ít mặn mà và thị trường tiêu thụ thu hẹp. Số người có tay nghề cao và tâm huyết theo đuổi nghề đã quá ít để duy trì việc truyền dạy và làm tranh, nên nghề cần được bảo vệ khẩn cấp.

UNESCO ghi nhận Việt Nam đã xây dựng kế hoạch bảo vệ khả thi và bền vững, với các hoạt động cụ thể như mở lớp truyền dạy, kiểm kê di sản, thiết kế mẫu mới, đa dạng hóa thị trường, cải thiện nguồn nguyên liệu và hỗ trợ thiết bị cho nghệ nhân. Tiêu chí thứ tư thể hiện sự tham gia rộng rãi của cộng đồng, đặc biệt là các gia đình làm nghề, trong toàn bộ quá trình lập hồ sơ đề cử.

Do đó, Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 quyết định ghi danh nghề làm tranh dân gian Đông Hồ vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp và khuyến khích Việt Nam xem xét việc tích hợp di sản này vào hệ thống giáo dục, cả chính quy và phi chính quy, nhằm khuyến khích thế hệ trẻ hiểu và trân trọng tầm quan trọng của việc bảo vệ di sản.

Theo Cục Di sản văn hóa, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ ở khu phố Đông Khê, phường Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, ra đời cách đây khoảng 500 năm. Cộng đồng thực hành nghề đã tạo ra những bức tranh có đặc trưng riêng về chủ đề, kỹ thuật in, màu sắc và đồ họa bằng kỹ thuật in khắc gỗ.

Các chủ đề của tranh thường bao gồm tranh thờ, chúc tụng, tranh lịch sử, tranh sinh hoạt, tranh phong cảnh, gắn với tập tục treo tranh vào ngày Tết Nguyên đán, Tết Trung thu, thờ cúng tổ tiên và thờ thần.

Toàn bộ quy trình làm tranh đều thực hiện thủ công. Nghệ nhân phác thảo mẫu bằng bút lông, mực nho trên giấy bản trước khi khắc lên ván gỗ thị. Màu in được tạo từ nguyên liệu tự nhiên: xanh từ lá chàm, đỏ từ sỏi son, vàng từ hoa hòe và quả dành dành, trắng từ bột sò điệp phong hóa, còn màu đen lấy từ tro lá tre, rơm nếp.

Tranh được in bằng cách úp ván khắc lên giấy dó đã quét một lớp hồ điệp, tạo bề mặt óng ánh đặc trưng. Nghệ nhân in màu theo trình tự cố định: Đỏ trước, kế đến xanh, vàng, trắng và cuối cùng là màu đen để hoàn thiện chi tiết. Sự kết hợp của kỹ thuật thủ công tỉ mỉ, màu sắc dân gian và ngôn ngữ tạo hình mộc mạc đã làm nên vẻ đẹp độc đáo của tranh Đông Hồ.

Theo Công ước UNESCO 2003, di sản văn hóa phi vật thể sau khi được đề cử và công nhận sẽ đăng ký vào các danh sách: Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, Danh mục các Thực hành tốt trong bảo vệ di sản.

Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp (Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding) dành cho những loại hình đang đứng trước nguy cơ mai một, suy giảm nghiêm trọng và có khả năng biến mất nếu không có biện pháp bảo vệ kịp thời. Năm 2009, ca trù cũng vào danh mục này.

Tính đến nay, cả nước đã có 37 di sản được ghi vào các danh sách của UNESCO. Trong đó, tỉnh Bắc Ninh có các di sản tiêu biểu được UNESCO công nhận, ghi danh gồm: 5 di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại (quan họ Bắc Ninh, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, ca trù, tín ngưỡng thờ Mẫu, kéo co Hữu Chấp); một di sản văn hóa thế giới liên tỉnh (quần thể Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc).

Trong đó có các di tích quan trọng như chùa Vĩnh Nghiêm; mộc bản kinh Phật chùa Vĩnh Nghiêm được đưa vào danh mục Ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương.