Xử lý hàng giả, hàng nhái: Đã đến lúc chế tài phải đủ sức răn đe

Hàng giả, hàng nhái, hàng không rõ nguồn gốc xuất xứ luôn là nỗi lo của người tiêu dùng và các doanh nghiệp làm ăn chân chính. Rất nhiều các vụ việc kinh doanh, sản xuất thuốc giả, hàng giả, nhái thương hiệu lớn đã được lực lượng công an và quản lý thị trường phát hiện, xử lý. Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng, để tạo sức răn đe, cần có các biện pháp mạnh hơn nữa.

“Khe hở” từ những bất cập trong cơ chế quản lý

Theo đánh giá của Ban Chỉ đạo 389 Quốc gia, khác với trước đây, hàng giả, hàng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ (SHTT) chỉ xuất hiện đối với một số nhóm sản phẩm xa xỉ có giá trị cao như: Thời trang, phụ kiện thời trang, mỹ phẩm. Hiện nay, tất cả các sản phẩm hàng hoá đều có nguy cơ bị làm giả, nguy cơ bị xâm phạm quyền SHTT do các đối tượng có chủ đích nắm bắt nhu cầu của người tiêu dùng. 

Ở Việt Nam, nguồn hàng hàng giả, hàng xâm phạm quyền SHTT được xác định bởi hàng hoá nhập khẩu và hàng sản xuất trong nước. Trên thị trường, các mặt hàng bị làm giả, xâm phạm quyền SHTT xuất hiện ở hầu hết các nhóm, ngành hàng tiêu dùng lương thực, thực phẩm, thuốc tân dược…

Vậy đâu là những nguyên nhân sâu xa dẫn đến tình trạng hàng giả, hàng nhái vẫn còn tồn tại và diễn biến phức tạp? Tại buổi họp trực tuyến và trực tiếp với các bộ, ngành và địa phương về vấn đề thuốc, mỹ phẩm, thực phẩm chức năng giả ngày 7/5, theo Theo Thứ trưởng Bộ Y tế Đỗ Xuân Tuyên, dù đã có Luật Dược, Luật An toàn thực phẩm cùng nhiều văn bản hướng dẫn của các bộ ngành, tình trạng thuốc và thực phẩm chức năng giả vẫn diễn ra phức tạp, khiến dư luận lo ngại.

Điều này chứng tỏ các khuôn khổ pháp lý hiện hành chưa thực sự đảm bảo tính răn đe và hiệu quả thực thi. Cùng quan điểm, bà Trần Việt Nga, Cục trưởng Cục An toàn thực phẩm, cho rằng có một số quy định pháp luật chưa thực sự chặt chẽ, tạo kẽ hở cho các đối tượng lợi dụng.

Theo bà Nga, tình trạng thực phẩm giả và hàng hóa giả nói chung không chỉ tồn tại ở Việt Nam mà còn ở nhiều quốc gia trên thế giới. Theo một số tài liệu, việc sản xuất thực phẩm giả gây thiệt hại cho cộng đồng châu Âu hàng chục tỷ Euro mỗi năm. Các chuyên gia độc lập cũng ước tính ngành công nghiệp thực phẩm toàn cầu chịu thiệt hại khoảng 40 tỷ đô la Mỹ do thực phẩm giả.

Tại Việt Nam, tình trạng này có một phần nguyên nhân từ những bất cập trong cơ chế quản lý. Nghị định số 15/2018/NĐ-CP của Chính phủ quy định cơ chế tự công bố sản phẩm, tạo điều kiện thông thoáng cho doanh nghiệp tự công bố và chịu trách nhiệm về chất lượng, an toàn của sản phẩm. Tuy nhiên, một số doanh nghiệp đã lợi dụng cơ chế này để làm ăn phi pháp.

Với cơ chế tự công bố, doanh nghiệp có thể tự công bố và sản xuất ngay mà không cần cơ quan quản lý nhà nước thẩm định hồ sơ. Lợi dụng sự thông thoáng này, một số doanh nghiệp tự công bố các sản phẩm dinh dưỡng y học hoặc sản phẩm dùng cho chế độ ăn đặc biệt là thực phẩm bổ sung, đây là hành vi lách luật đáng bị lên án.

Ngoài ra, thủ tục tự công bố khá đơn giản, hồ sơ không phức tạp và không mất phí. Do đó, nhiều doanh nghiệp ồ ạt tự công bố sản phẩm, nhưng số lượng sản xuất kinh doanh thực tế có thể không đúng với số lượng đã công bố, gây khó khăn cho cơ quan quản lý nhà nước trong thanh tra, hậu kiểm.

Về phía cơ quan quản lý, bên cạnh hành vi cố tình vi phạm của doanh nghiệp cũng gặp khó khăn do số lượng sản phẩm công bố quá lớn. Bất kỳ doanh nghiệp nào có đăng ký kinh doanh đều có thể công bố sản phẩm thực phẩm. 

Việc mua bán thực phẩm qua mạng xã hội, các sàn thương mại điện tử, đặc biệt là hàng "xách tay" ngày càng phát triển, khiến việc kiểm soát, giám sát chất lượng trở nên khó khăn. Trong khi đó, lực lượng hậu kiểm còn hạn chế. Công tác hậu kiểm bao gồm nhiều hoạt động như kiểm tra hồ sơ, kiểm tra cơ sở sản xuất, lấy mẫu sản phẩm trên thị trường hoặc tại cơ sở sản xuất để kiểm nghiệm, chi phí cho công tác kiểm nghiệm khá cao, gây khó khăn cho các địa phương.

Chính những bất cập đó đã vô tình tạo ra “khe hở” để các đối tượng làm hàng giả lợi dụng và tiếp tục hoạt động với mức độ ngày càng tinh vi và quy mô lớn hơn. Đã đến lúc cần có sự rà soát toàn diện, sửa đổi kịp thời các quy định pháp luật và cơ chế phối hợp liên ngành để bịt kín những lỗ hổng trong công tác quản lý thị trường.

Cần chế tài mạnh và sự chung tay của toàn xã hội

Thực hiện Công điện số 41/CĐ-TTg ngày 17/4/2025 của Thủ tướng Chính phủ và Công văn số 3565/VPCP-KGVX ngày 24/4/2025 của Văn phòng Chính phủ về việc xử lý thông tin phản ánh liên quan đến tình trạng gia tăng ngộ độc thực phẩm và nạn hàng giả, Bộ Y tế, Thường trực Ban chỉ đạo liên ngành Trung ương về an toàn thực phẩm đã ban hành Công văn số 2633/BYT-ATTP, yêu cầu các địa phương tăng cường toàn diện công tác đảm bảo an toàn thực phẩm, đấu tranh với thực phẩm giả, thực phẩm bảo vệ sức khỏe giả.

Văn bản do Thứ trưởng Thường trực Bộ Y tế Đỗ Xuân Tuyên, Ủy viên Thường trực Ban Chỉ đạo liên ngành Trung ương ký ban hành nêu rõ hiện các tỉnh, thành phố phải khẩn trương lập kế hoạch hành động cụ thể, triển khai đồng bộ các biện pháp giám sát, phòng ngừa và xử lý vi phạm về an toàn thực phẩm tại địa phương.

Trọng tâm là phát hiện và loại bỏ thực phẩm không rõ nguồn gốc, giả mạo, kém chất lượng, chưa thực hiện công bố theo quy định. Bộ Y tế nhấn mạnh, người đứng đầu chính quyền địa phương phải chịu trách nhiệm cá nhân nếu để xảy ra vi phạm nghiêm trọng về an toàn thực phẩm trên địa bàn quản lý.

Những vụ việc về thuốc giả, sữa giả vừa qua cho thấy rõ sự suy giảm nghiêm trọng trong năng lực kiểm tra và quản lý chất lượng, dẫn đến việc hàng giả, hàng kém chất lượng lọt vào hệ thống y tế và đến tay người bệnh. Hậu quả của việc này không chỉ nằm ở những biến chứng, tổn thương thể chất, ảnh hưởng đến sức khỏe người dùng, mà còn gây mất niềm tin vào hệ thống y tế, chăm sóc sức khỏe quốc gia.

Theo các chuyên gia, ngành y tế cần khẩn trương tiến hành cuộc tổng rà soát toàn diện từ khâu công bố, đấu thầu, nhập khẩu đến phân phối sản phẩm y tế. Trong đó, việc siết chặt quy định công bố sản phẩm – đặc biệt đối với các mặt hàng dành cho nhóm đối tượng dễ tổn thương như trẻ sơ sinh, người cao tuổi, người mắc bệnh mãn tính – là yêu cầu cấp thiết. Mỗi sản phẩm lưu hành cần đi kèm bằng chứng khoa học xác thực, kết quả kiểm nghiệm độc lập và kiểm soát chặt chẽ về nguồn gốc, thành phần.

Song song đó, cần đẩy mạnh hậu kiểm, tăng cường thanh tra đột xuất và xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm. Không thể để xảy ra tình trạng doanh nghiệp sai phạm hàng loạt nhưng chỉ bị xử phạt hành chính rồi tiếp tục hoạt động như cũ. Pháp luật phải thực sự nghiêm minh, với chế tài đủ mạnh mới có thể tạo sức răn đe và làm trong sạch thị trường.

Bên cạnh đó, ứng dụng công nghệ trong giám sát và kiểm định sản phẩm cần được đẩy mạnh. Việc triển khai mã QR truy xuất nguồn gốc, phần mềm quản lý dược, bệnh án điện tử… sẽ góp phần phát hiện sớm sai phạm, đồng thời nâng cao tính minh bạch trong chuỗi cung ứng.

Bà Trần Việt Nga, Cục trưởng Cục An toàn thực phẩm (Bộ Y tế) cho rằng, để đảm bảo người dân được tiếp cận với các sản phẩm an toàn và chất lượng, cần có sự phối hợp đồng bộ từ nhiều phía. 

Trước hết, các cơ sở sản xuất phải đặt đạo đức kinh doanh lên hàng đầu, tuân thủ nghiêm ngặt mọi quy định của pháp luật về sản xuất và kinh doanh thực phẩm. Sự trung thực và trách nhiệm của doanh nghiệp là nền tảng quan trọng nhất để xây dựng niềm tin của người tiêu dùng.

Thứ hai, vai trò của cơ quan quản lý nhà nước là không thể thiếu. Việc ban hành đầy đủ, kịp thời các văn bản pháp luật, cùng với việc trang bị các công cụ hiệu quả để kiểm soát chặt chẽ sản phẩm lưu thông trên thị trường, là yếu tố then chốt để ngăn chặn hàng giả, hàng kém chất lượng. Công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm cần được thực hiện nghiêm minh và thường xuyên.

Thứ ba, truyền thông đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng. Mỗi người dân cũng cần trang bị cho mình những kiến thức cần thiết để có thể tự mình lựa chọn thực phẩm một cách thông thái. 

Việc tìm hiểu thông tin về sản phẩm, nguồn gốc xuất xứ, thành phần, nhãn mác, cũng như cập nhật các cảnh báo từ cơ quan chức năng, sẽ giúp người tiêu dùng đưa ra những quyết định sáng suốt, bảo vệ sức khỏe cho bản thân và gia đình.