Về miền quan họ – Nghe câu hát say lòng

 Quan họ – Di sản văn hóa sống động giữa lòng người Kinh Bắc

Dân ca quan họ không chỉ là một loại hình âm nhạc cổ truyền. Ở Bắc Ninh và vùng đất Kinh Bắc xưa, quan họ là một lối sống, là nếp nghĩ, là cách yêu và ứng xử giữa người với người. Xuất phát từ các lễ hội dân gian truyền thống, đặc biệt là từ mối quan hệ "kết chạ" giữa các làng, quan họ đã hình thành như một hình thức giao duyên bằng âm nhạc giữa các nhóm liền anh – liền chị.

Trong đó, yếu tố "đối đáp" là điểm đặc sắc và tinh tế nhất: một bên hát mời, một bên hát đối, lời lẽ nhã nhặn, đậm đà ý tình nhưng luôn giữ đúng mực, tế nhị. Cuộc hát không mang tính tranh đua, mà là sự đồng điệu giữa tâm hồn và cảm xúc. Những làn điệu quan họ cổ như "Người ơi người ở đừng về", "Cây trúc xinh", "Giã bạn", "Mời trầu"... đều mang âm điệu buồn man mác, ngọt ngào, đầy chất thơ, gợi cảm xúc rất sâu cho người nghe – dù lần đầu hay đã thân quen.

Quan họ còn là một kho tàng văn hóa ứng xử. Người quan họ đi hát phải đúng lễ, đúng lề: từ cách chào hỏi, tặng quà, têm trầu, đến cách gọi nhau bằng "anh – chị" dù là người xa lạ. Đó không chỉ là luật bất thành văn, mà là văn hóa gắn với sự tôn trọng, nhã nhặn và tình cảm sâu sắc giữa con người với nhau. Nhờ đó, quan họ vượt qua ranh giới của một thể loại âm nhạc, trở thành một "nghệ thuật sống" – một nếp văn hóa độc đáo bền bỉ sống trong lòng dân suốt bao thế kỷ.

Theo chân liền chị làng Diềm – Quan họ từ chiếu đình ra thế giới

Giữa hàng trăm làng quan họ cổ, làng Diềm (Viêm Xá, Bắc Ninh) là nơi được coi là "thánh địa" của quan họ cổ truyền. Mỗi mùa xuân đến, làng lại trở nên rộn ràng bởi những cuộc hát mời – hát đối kéo dài đến đêm khuya, cùng lễ hội đền Cùng – giếng Ngọc thiêng liêng, nơi thờ thủy tổ quan họ – bà Vua Bà.

Chúng tôi gặp chị Nguyễn Thị Hường, một liền chị 65 tuổi, người có hơn 40 năm gắn bó với dân ca quan họ. Trong bộ áo tứ thân mộc mạc, chiếc khăn mỏ quạ đội gọn gàng, chị kể lại tuổi thơ được nghe mẹ, nghe bà tập hát dưới mái hiên:

"Ngày xưa mỗi tối trăng, trẻ con làng tôi lại ngồi im nghe các bác, các cô hát đối. Không phải để hiểu, mà để ngấm."

Giờ đây, chị Hường vừa là người biểu diễn, vừa là người truyền dạy. Trong hội Lim, trong các buổi đón đoàn khách quốc tế, hay trong lớp truyền dạy tại trường làng, chị vẫn giữ nguyên lối hát mộc mạc – không micro, không sân khấu hoa lệ. Chị tin rằng:

"Quan họ đẹp nhất là khi còn hát được trên thuyền, trong đình làng, nơi có người thật, tình thật."

Không chỉ riêng chị Hường, cả làng Diềm có hàng chục liền anh, liền chị đang cùng nhau lưu giữ hàng trăm bài quan họ cổ – bằng trí nhớ, bằng tâm huyết và cả tình yêu với xứ Kinh Bắc. Nhìn những em nhỏ ríu rít học cách têm trầu cánh phượng, đội thử nón quai thao, người ta thấy rằng: quan họ không già đi, mà đang được trẻ hóa theo cách rất tự nhiên.

Quan họ giữa thời đại số – Đưa di sản sống động đến gần hơn với công chúng

Trong bối cảnh các loại hình giải trí hiện đại bùng nổ, dân ca quan họ – với tiết tấu chậm rãi, ngôn ngữ cổ và hình thức biểu diễn mộc mạc – đứng trước nhiều thách thức trong việc tiếp cận khán giả trẻ. Nhưng thay vì khép mình, những người làm văn hóa ở Bắc Ninh đã chủ động chuyển mình để đưa quan họ "ra phố", lên mạng, bước vào đời sống số.

Nhiều dự án sáng tạo như "Chiếu quan họ Kinh Bắc", "Đưa quan họ vào học đường", hay các chương trình biểu diễn quan họ kết hợp du lịch trải nghiệm đang thu hút sự quan tâm lớn từ cộng đồng. Du khách đến làng quan họ nay không chỉ nghe hát, mà còn được trải nghiệm hóa thân làm liền anh – liền chị, được hướng dẫn têm trầu, đội khăn vấn, tập hát một vài làn điệu quan họ cổ.

Cùng lúc, các tiết mục quan họ được số hóa và lan tỏa trên các nền tảng số như YouTube, TikTok, Facebook, giúp giới trẻ dễ tiếp cận hơn. Một số bạn trẻ người Bắc Ninh còn tự sản xuất các video "phân tích lời quan họ", "dạy hát đối" hoặc sáng tác quan họ hiện đại, khiến di sản này không còn khô khan, xa lạ.

Năm 2009, dân ca quan họ được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Nhưng điều đáng quý hơn là, người dân Bắc Ninh không coi đó là "vinh danh để cất tủ", mà là động lực để gìn giữ, trao truyền và làm sống động di sản mỗi ngày.

Như câu hát trong lời tiễn bạn của liền chị:

"Người ơi, người ở đừng về…"

đã trở thành lời mời gọi da diết – níu chân du khách ở lại với một không gian văn hóa có một không hai.

Nếu có lúc nào đó bạn thấy mình mỏi mệt giữa phố thị ồn ào, hãy về miền quan họ, nghe một câu hát mời, ngồi bên bến nước soi mình, nghe tiếng trống hội vang xa, và cảm nhận "hồn dân tộc" lắng sâu trong từng lời ca. Dân ca quan họ không cần phải "cải tiến" để sống, bởi bản thân nó đã mang vẻ đẹp vượt thời gian – chỉ cần được lắng nghe bằng trái tim.