“Nội các Trần Trọng Kim - Bản chất, vai trò và vị trí lịch sử” của GS.TS. Phạm Hồng Tung

Đây là một công trình chuyên khảo lịch sử công phu, khai thác hệ thống sử liệu phong phú trong và ngoài nước, tái hiện toàn diện quá trình hình thành, hoạt động và sụp đổ của một chính phủ tồn tại vỏn vẹn bốn tháng sáu ngày nhưng để lại dấu ấn đặc biệt trong lịch sử Việt Nam hiện đại.

Tác giả mở đầu bằng việc đặt Nội các Trần Trọng Kim trong bối cảnh lịch sử dồn nén và phức tạp. Sau cuộc đảo chính ngày 9/3/1945, quân Nhật lật đổ thực dân Pháp, độc chiếm Đông Dương và dựng nên một chính phủ bản xứ nhằm phục vụ mục tiêu chiếm đóng và tác chiến. Trần Trọng Kim được chọn để đứng ra lập nội các mới nhằm hiện thực hoá một trong số các phương án thống trị Việt Nam của phát xít Nhật, hơn thế, phương án này được chuẩn bị khá kỹ càng từ hai năm trước cuộc đảo chính.

Trong quá trình biên soạn nội dung cuốn sách, GS.TS. Phạm Hồng Tung đã sử dụng phương pháp tiếp cận khách quan, đa chiều về một vấn đề còn dường như bị bỏ ngỏ, thậm chí còn nhiều ý kiến khác nhau. GS.TS. Phạm Hồng Tung cho rằng về bản chất, đây là một chính quyền bù nhìn thụ động của người Nhật, khác với kiểu tay sai đắc lực, và sự tồn tại của nó nằm trong cấu trúc quyền lực mà Nhật kiểm soát chặt chẽ sau đảo chính 9/3/1945. 

Dù vậy, nội các đã có những bước đi cải cách đáng chú ý: thành lập Hội đồng tư vấn quốc gia và Ủy ban dự thảo hiến pháp; tiến hành cải cách hành chính, tư pháp, tài chính; lập Bộ Thanh niên và phát động Phong trào thanh niên xã hội. 

Đặc biệt, họ kiên trì thương lượng với Nhật để thu hồi các thành phố (Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng) và nhất là Nam Kỳ - mảnh đất thiêng liêng từng bị triều Nguyễn buộc cắt nhượng cho Pháp. Tác giả nhận định, đóng góp của Nội các Trần Trọng Kim vào việc khẳng định chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ và thống nhất quốc gia là "đóng góp lớn nhất, có ý nghĩa nhất".

Song, những nỗ lực đó nhanh chóng bị phủ bóng bởi thời cuộc. Nội các bất lực trước những nhiệm vụ lịch sử cấp bách, đặc biệt là thảm họa nạn đói ở Bắc Kỳ và Trung Kỳ. Trong khi đó, về chính trị, họ không thể tập hợp sức mạnh toàn dân vì vẫn tự giới hạn trong khuôn khổ quân chủ lập hiến - một thể chế không còn phù hợp với khát vọng giải phóng dân tộc và dân chủ xã hội lúc bấy giờ; chỉ làm những gì Nhật cho phép do vậy bất lực trước thời cuộc. Khi phát xít Nhật thất bại trước quân Đồng minh thì Nội các Trần Trọng Kim cũng thấy như "cát sụt dưới chân mình", trở thành đối tượng bị tiêu diệt, đánh đổ của cách mạng.

GS.TS. Phạm Hồng Tung đã phân tích kỹ logic chính trị - quân sự dẫn đến sự sụp đổ của nội các. Khi Nhật Bản đầu hàng Đồng minh (tháng 8/1945), với tư cách là chính phủ thân Nhật, Nội các Trần Trọng Kim mất toàn bộ chỗ dựa. Không thể đại diện quốc gia trước phe Đồng minh, cũng không đủ sức chống lại nguy cơ tái chiếm của Pháp, họ buộc phải rút lui. Hoàng đế Bảo Đại ban Chiếu mời Việt Minh thành lập chính phủ mới, đồng thời khẳng định "ưng làm dân một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ".

Một trong những đóng góp quan trọng của cuốn sách là làm sáng tỏ vai trò trung tâm của Việt Minh trong việc "lấy lại nước Việt Nam từ tay Nhật" như lời Chủ tịch Hồ Chí Minh trong Tuyên ngôn độc lập. Tác giả chỉ ra, trong quá trình Tổng khởi nghĩa tháng Tám, lực lượng cách mạng đã khéo léo trung lập hóa gần 100 nghìn quân Nhật được trang bị đầy đủ vũ khí. Đây là một thắng lợi ngoại giao - chính trị đặc sắc: tránh được cuộc đụng độ quy mô lớn, giảm thương vong, tạo điều kiện cho việc tiếp quản chính quyền "nhanh gọn và ít đổ máu".

Cuốn sách cũng dành dung lượng phân tích cách lựa chọn nhân sự của quân Nhật. Thay vì đưa những nhân vật có thế lực và lực lượng hậu thuẫn như Cường Để hay Ngô Đình Diệm, họ chọn Bảo Đại và Trần Trọng Kim - những người không có đảng phái hay quân lực riêng vì phù hợp hơn với yêu cầu tác chiến và kiểm soát. Điều này cho thấy mọi chính phủ thân Nhật trong khu vực, dù tồn tại lâu hơn như ở Trung Quốc, Myanmar hay Philippines, đều rơi vào thế bế tắc khi Nhật thất bại.

Qua quá trình nghiên cứu công phu, GS.TS. Phạm Hồng Tung đề xuất một cách đánh giá mới: Nội các Trần Trọng Kim là chính quyền bù nhìn thụ động, trong thời gian tồn tại ngắn ngủi đã có một số đóng góp tích cực cho phong trào dân tộc chủ nghĩa và việc bảo vệ chủ quyền, nhưng nhìn chung thất bại trong việc thực hiện các chính sách do chính họ đề ra. Sự lật đổ nội các này cùng với việc trung lập hóa quân Nhật là bước đi chiến lược, góp phần làm nên thắng lợi toàn diện và vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám năm 1945, lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà.

Nội các Trần Trọng Kim - Bản chất, vai trò và vị trí lịch sử vì thế không chỉ là tài liệu quý cho giới nghiên cứu sử học, mà còn là gợi mở cho độc giả hôm nay về thái độ công bằng, tỉnh táo khi nhìn nhận những nhân vật, tổ chức và biến cố lịch sử phức tạp. Nhờ đó, bức tranh toàn cảnh về năm 1945 đến quyết định của dân tộc - trở nên rõ ràng, sống động và đa chiều hơn.

Tác giả đặt vấn đề từ sự kiện 9/3/1945 - bước ngoặt khi Nhật Bản tiến hành đảo chính quân sự, lật đổ hệ thống thuộc địa của Pháp ở Đông Dương. Nhật độc chiếm Việt Nam và dựng lên một chính quyền bản xứ do Hoàng đế Bảo Đại đứng đầu, giao cho học giả Trần Trọng Kim làm Tổng trưởng. Thực thể chính trị này, theo GS.TS. Phạm Hồng Tung, là "một bộ phận hợp thành trong cơ cấu quyền lực thống trị của Nhật", tồn tại nhằm phục vụ mục tiêu tác chiến và quản lý của quân đội Nhật tại Việt Nam.

Khi thời cơ cách mạng chín muồi, thách thức lớn nhất không chỉ là lật đổ nội các thân Nhật này, mà còn là xử lý lực lượng chiếm đóng gồm gần 100 nghìn quân Nhật - được trang bị vũ khí đầy đủ, phân bố rộng khắp cả nước. Điểm mấu chốt, như tác giả nhấn mạnh, chính là "nghệ thuật trung lập hóa" lực lượng này. Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Đông Dương và Mặt trận Việt Minh, phong trào cách mạng chủ trương không đối đầu trực diện, mà thông qua thương lượng, tác động tâm lý, kết hợp những bước đi quân sự chọn lọc để khiến quân Nhật giữ thái độ trung lập.

Từ ngày 13 đến ngày 30/8/1945, lực lượng cách mạng đã giành chính quyền ở hầu hết các tỉnh thành mà không gặp phải chiến sự quy mô lớn với quân Nhật. Hồ Chí Minh khẳng định đanh thép trong Tuyên ngôn độc lập: "Sự thật là ta đã lấy lại nước Việt Nam từ tay Nhật" - một thắng lợi ngoại giao và quân sự sáng tạo, khéo léo, hạn chế tối đa tổn thất.

Chính quyền bản xứ, đứng đầu là Nội các Trần Trọng Kim, mới là hệ thống quyền lực bị lật đổ trên phạm vi toàn quốc trong Tổng khởi nghĩa. Đây là điểm mà nhiều công trình trước chưa phân tích kỹ. 

Nhật chọn Bảo Đại - Trần Trọng Kim, không phải vì hai nhân vật này có lực lượng mạnh hay nền tảng chính trị rộng, mà vì họ "không đảng phái, không quân lực, dễ kiểm soát" phù hợp yêu cầu ngắn hạn của Nhật trong bối cảnh chiến tranh bước vào hồi kết. Trong khi đó, các nhân vật thân Nhật có thế lực như Cường Để, Ngô Đình Diệm, hay các tổ chức như Đại Việt, Cao Đài, Hòa Hảo… đều bị loại bỏ khỏi phương án nhân sự của Tokyo. Tác giả Phạm Hồng Tung khẳng định về căn bản Nội các Trần Trọng Kim vẫn là hệ thống chính quyền bù nhìn của người Nhật; do người Nhật dựng nên nhằm phục vụ mục đích chiếm đóng Việt Nam.

Tuy vậy, về hoạt động, nội các này có một số đóng góp mang tính biểu tượng cho khát vọng độc lập: thương lượng để thu hồi Nam Kỳ, vùng đất triều Nguyễn từng buộc cắt cho Pháp; tiếp quản các thành phố nhượng địa; cải cách giáo dục; lập Bộ Thanh niên và phát động phong trào thanh niên xã hội; chuẩn bị dự thảo hiến pháp… 

Tuy nhiên, nhiều chính sách cải cách này lại không được hiện thực hóa hoặc chỉ được thực hiện hời hợt, nửa vời, chưa mang lại lợi ích gì thiết thực cho dân chúng. Đây chính là điều làm cho uy tín của Nội các Trần Trọng Kim suy giảm nhanh chóng, trở nên ngày càng mất lòng dân. Một số nhân sĩ, trí thức yêu nước, tiến bộ, với lòng nhiệt thành yêu nước, phần nào là sự ngây thơ, do dự về chính trị, đã tham gia nội các, mong muốn tranh thủ điều kiện để tiến hành một số cải cách tiến bộ vì lợi ích của đất nước, của nhân dân. Nhiều người sau này đã tham gia cách mạng, tích cực đóng góp cho cuộc đấu tranh bảo vệ độc lập dân tộc và xây dựng đất nước, tiêu biểu như luật sư Phan Anh.

Phân tích logic chính trị - quân sự, GS.TS. Phạm Hồng Tung chỉ ra thế bế tắc không thể vượt qua của một chính phủ thân Nhật khi Nhật đã thất bại: không thể đại diện quốc gia trước phe Đồng minh, càng không đủ sức ngăn chặn cuộc tái chiếm của Pháp. Khi Nhật đầu hàng, nền tảng tồn tại của Nội các Trần Trọng Kim tan rã; họ buộc phải tự giải tán, và Bảo Đại ban Chiếu mời Việt Minh thành lập chính phủ mới.

Điều nổi bật trong cách tiếp cận của tác giả là việc đặt nghệ thuật trung lập hóa quân Nhật vào bức tranh thế trận ba chiều: Nhật - Pháp - lực lượng cách mạng. Ở đó, Việt Minh đã tận dụng tối đa mâu thuẫn của đối phương: Nhật muốn giữ ổn định để chờ bàn giao cho đồng minh, Pháp bị gạt khỏi Đông Dương nhưng đang tìm đường trở lại, trong khi quần chúng nhân dân sẵn sàng nổi dậy dưới sự lãnh đạo của Mặt trận.

Chính nhờ sự khôn khéo về ngoại giao, gắn liền với chiến lược quân sự linh hoạt, mà cuộc Tổng khởi nghĩa đã diễn ra "nhanh gọn và ít đổ máu". Đây là một minh chứng sinh động cho tư duy "dĩ bất biến, ứng vạn biến" trong lãnh đạo cách mạng: vừa tranh thủ thời cơ quốc tế, vừa kiểm soát rủi ro đối nội.

Nội các Trần Trọng Kim - Bản chất, vai trò và vị trí lịch sử, vì vậy, không chỉ cung cấp những nghiên cứu mới mẻ, lập luận sắc sảo, lý lẽ thuyết phục, đánh giá toàn diện và nhìn nhận khách quan về một chính quyền bù nhìn, thân Nhật có thời gian tồn tại rất ngắn trong lịch sử, mà còn góp phần làm rõ yếu tố quyết định thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám: sự kết hợp giữa bản lĩnh chính trị, trí tuệ ngoại giao và nghệ thuật quân sự của lực lượng cách mạng Việt Nam. 

Trên cơ sở luận chứng đúng đắn, đầy đủ về bản chất, vai trò, vị trí lịch sử của Nội các Trần Trọng Kim, tác giả góp phần khẳng định: Cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 ở Việt Nam là cuộc cách mạng mang tính chất dân tộc và tính chất dân chủ sâu sắc; trong đó Mặt trận Việt Minh do Đảng Cộng sản Đông Dương lãnh đạo chính là lực lượng khơi nguồn, tổ chức, dẫn dắt và đoàn kết các lực lượng trên hành trình đi tới độc lập, tự do và dân chủ cho dân tộc Việt Nam.

Với những ai quan tâm đến lịch sử, đến những câu chuyện đầy kỳ thú trong một "khúc quanh của lịch sử", một giai đoạn đầy bi tráng của dân tộc Việt Nam thì đây là một góc nhìn không thể bỏ qua.

Cuốn sách gồm ba chương: Chương I - Hoàn cảnh lịch sử dẫn tới sự ra đời của Nội các Trần Trọng Kim, khi Nhật lật đổ Pháp và dựng chính quyền bản xứ do Bảo Đại đứng đầu, tập hợp nhiều trí thức "Tây học" mang tư duy cải cách. 

Chương II - Sự ra đời và hoạt động của Nội các Trần Trọng Kim, phân tích quá trình lựa chọn, thành lập và những hoạt động của nội các, từ thành lập Ủy ban dự thảo hiến pháp, cải tổ giáo dục, lập Bộ Thanh niên, phát động phong trào xã hội, đến thương lượng thu hồi Nam Kỳ và các thành phố nhượng địa… 

Chương III - Về bản chất, vai trò và vị trí lịch sử của Nội các Trần Trọng Kim, lý giải nguyên nhân sụp đổ của Nội các này trong bối cảnh Nhật đầu hàng Đồng minh, sức ép của phong trào cách mạng và nạn đói 1945; đồng thời nêu những đánh giá về vai trò, bản chất, vị trí, "công" và "tội" của Nội các Trần Trọng Kim từ nhiều phía, nhiều quan điểm của các học giả trong nước, nước ngoài, qua các thời kỳ; trên cơ sở đó lý giải một cách khách quan và toàn diện, sâu sắc và cụ thể, với cách tiếp cận mới mẻ, sáng tạo.

Theo tác giả, mặc dù Nội các Trần Trọng Kim và hệ thống chính quyền bản xứ ở Việt Nam tồn tại từ sau cuộc đảo chính Nhật - Pháp cho đến trước cách mạng Tháng Tám năm 1945 là hệ thống chính quyền bù nhìn của người Nhật dựng nên để phục vụ mục tiêu chiếm đóng của quân Nhật, song đó chỉ là một chính quyền bù nhinf thụ động chứ không phải tay sai đắc lực của người Nhật. Trong thời gian tồn tại tuy rất ngắn ngủi, Nội các Trần Trọng Kim có một số nỗ lực trong việc phát triển phong trào dân tộc chủ nghĩa, bảo vệ chủ quyền thống nhất quốc gia.

Dù bản chất là chính phủ bù nhìn của người Nhật, nhưng không phải tất cả thành viên của nội các đều là bù nhìn tay sai cho người Nhật. Nội các Trần Trọng Kim quy tụ một số nhân sĩ, trí thức "Tây học" nổi bật của thời kỳ này như: Phan Anh, Vũ Văn Hiền, Trịnh Đình Thảo, Hoàng Xuân Hãn… có lòng yêu nước, tiến bộ. Họ được đào tạo bài bản ở Pháp hoặc Nhật, am hiểu luật pháp và khoa học quản trị hiện đại. 

Dù xuất phát trong bối cảnh bị ràng buộc bởi quân đội Nhật, các thành viên nội các vẫn thể hiện rõ ý thức hiện đại hóa đất nước thông qua những chương trình cải cách toàn diện: thành lập Ủy ban dự thảo hiến pháp để chuẩn bị nền tảng pháp lý cho một quốc gia độc lập; cải tổ giáo dục với việc biên soạn lại chương trình học, chú trọng lịch sử và tiếng Việt; thành lập Bộ Thanh niên và khởi xướng phong trào thanh niên xã hội, khuyến khích tinh thần tự cường và ý thức công dân. Sự tham gia của họ chính là yếu tố góp phần hạn chế, ngăn chặn sự tham gia cầm quyền của những phần tử thân Nhật phản động; ra sức cổ vũ lòng yêu nước của quần chúng, cố gắng thực thi ở mức độ một số chính sách tiến bộ; do vậy nhiều người được dân chúng tin cậy, ủng hộ, là cơ sở để sau này họ đi theo cách mạng, hoà mình vào cuộc đấu tranh của dân tộc giành độc lập, tự do.

Một điểm nhấn đặc biệt được cuốn sách phân tích kỹ là nỗ lực khẳng định chủ quyền lãnh thổ. Tác giả dẫn chứng các cuộc thương lượng kiên trì của Nội các Trần Trọng Kim với chính quyền Nhật nhằm thu hồi Nam Kỳ - vùng đất triều Nguyễn từng buộc cắt nhượng cho Pháp từ thế kỷ XIX. Thành công này, dù mang tính biểu tượng nhiều hơn thực chất, vẫn được GS.TS. Phạm Hồng Tung đánh giá là "đóng góp lịch sử lớn nhất" của nội các, bởi nó tạo tiền lệ pháp lý và tinh thần cho việc thống nhất đất nước sau này. Song song đó, nội các cũng tiếp quản các thành phố nhượng địa như Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng - một bước đi quan trọng để khôi phục toàn vẹn lãnh thổ.

Tuy nhiên, như tác giả chỉ rõ, những cải cách xã hội - văn hóa này chưa kịp lan tỏa sâu rộng thì đã bị thời cuộc chặn đứng. Nạn đói khủng khiếp năm 1945 cướp đi sinh mạng của hơn một triệu người dân ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ, gây ra khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng. Nội các, dù ý thức được tầm quan trọng của cứu đói, vẫn lúng túng trong hành động và không thể huy động đủ nguồn lực để ứng phó, bất lực trước thời cuộc, trở thành trở lực, thành đối tượng của cách mạng, phải lật đổ và thủ tiêu trên con đường giải phóng dân tộc, giành lại độc lập, tự do của dân tộc Việt Nam.

Cuốn sách trích dẫn lời Hoàng đế Bảo Đại trong "giờ phút lựa chọn": "Trẫm ưng làm dân một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ". Đây không chỉ là một tuyên bố mang tính cá nhân, mà còn phản ánh xu thế tất yếu của lịch sử: chính quyền thân Nhật không còn chỗ đứng sau khi Nhật Bản đầu hàng Đồng minh, và chính quyền cách mạng là lực lượng duy nhất có khả năng tập hợp sức mạnh toàn dân, gánh vác sứ mệnh lãnh đạo nhân dân tiến lên khởi nghĩa giành chính quyền trong cả nước, trịnh trọng tuyên bố trước quốc dân đồng bào và toàn thế giới: "Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thật đã thành một nước tự do, độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy".

Bằng cách đan xen câu chuyện chính trị với bức tranh xã hội, GS.TS. Phạm Hồng Tung đã giúp người nhìn nhận một cách đầy đủ về bản chất "bù nhìn thụ động" của Nội các Trần Trọng Kim, nhưng cũng không bỏ qua những nỗ lực, đóng góp ở mức độ của họ trong giai đoạn lịch sử cam go. Điểm đặc sắc của công trình là cách đánh giá công bằng và nhiều khía cạnh trên cơ sở luận chứng và sử liệu đa dạng, khoa học. Từ đó, độc giả có thể nhìn nhận toàn cảnh, đúng đắn về lịch sử như nó vốn có.

Nội các Trần Trọng Kim - Bản chất, vai trò và vị trí lịch sử không chỉ dành cho giới sử học, mà còn là tài liệu quý cho những ai muốn tìm hiểu sự giao thoa giữa chính trị và xã hội trong bước ngoặt Cách mạng Tháng Tám. Đọc cuốn sách, ta thấy rõ rằng những giá trị xã hội - văn hóa, dù nảy mầm trong một hoàn cảnh khắc nghiệt, vẫn góp phần tạo nền tảng tinh thần cho công cuộc giành độc lập và xây dựng đất nước sau này.